Το «Βιβλίο των Νεκρών» άνηκε μόνο στην αιγυπτιακή ελίτ

Στα μέσα του 19ου αιώνα, ένας Βρετανός αντικέρ, ο Sir Thomas Phillipps, γνωστοποίησε την πρόθεση του να αποκτήσει ένα αντίτυπο από κάθε βιβλίο στον κόσμο. Ο Phillipps, ένας εριστικός βαρόνος, αγόραζε αδιακρίτως χειρόγραφα από βιβλιοπωλεία. Σύντομα δεν υπήρχε σχεδόν καθόλου χώρος στην παρακμάζουσα έπαυλη του στο Κότσγουολντς για τη δεύτερη σύζυγο του, την Ελίζαμπεθ, η οποία τελικά μετακόμισε στο Τορκουέι, ένα αγγλικό παραθαλάσσιο θέρετρο της εργατικής τάξης. Μέχρι να πεθάνει ο Phillipps το 1872, είχε συγκεντρώσει μια γιγαντιαία συλλογή 60.000 εγγράφων και 50.000 έντυπων βιβλίων.

Εν αντιθέσει με τα σημερινά ασφαλιστήρια συμβόλαια, δεν υπήρχαν δυο ίδια αντίγραφα

Οι απόγονοι του βγάλανε σε πλειστηριασμό την ιδιωτική του συλλογή σταδιακά και στα τέλη της δεκαετίας του 1970 η συλλογή του, η οποία περιελάμβανε 19 αρχαία κομμάτια ταφικών παπύρων – καθένα από τα οποία αποτελεί τμήμα αυτού που σήμερα είναι ευρέως γνωστό ως το Αιγυπτιακό Βιβλίο των Νεκρών – αποκτήθηκε από τον Νεοϋορκέζο βιβλιοπώλη Hans P. Kraus. Μαζί με τη σύζυγο του, Hanni, ο Kraus δώρισε την παρτίδα στο Μουσείο J. Paul Getty στο Λος Άντζελες το 1983. Τις τέσσερις τελευταίες δεκαετίες, τα γραπτά, τα οποία εκτείνονται σε μια περίοδο από το 1450 π.Χ. περίπου έως το 100 π.Χ., ήταν καταχωνιασμένα σε ένα θησαυροφυλάκιο, εύθραυστα και κατεστραμμένα από το φως. Την 1η Νοεμβρίου, μια έκθεση στο Getty θα παρουσιάσει για πρώτη φορά στο κοινό επτά από τα πιο χαρακτηριστικά κείμενα. Η έκθεση θα διαρκέσει έως τις 29 Ιανουαρίου.

Βιβλίο των Νεκρών

Το Βιβλίο των Νεκρών, που αποτελούσε βασικό κομμάτι των αιγυπτιακών τάφων της ελίτ, δεν ήταν ένα βιβλίο με τη σημερινή έννοια του όρου, αλλά μια συλλογή από σχεδόν διακόσια τελετουργικά ξόρκια και προσευχές, με οδηγίες για το πώς το πνεύμα του νεκρού θα έπρεπε να τα απαγγείλει στο μέλλον. Η Sara Cole, η επιμελήτρια της έκθεσης του Getty με τίτλο «Ένα αρχαίο βιβλίο με ξόρκια για τους νεκρούς», αποκάλεσε τα ξόρκια ένα είδος υπερφυσικής «ταξιδιωτικής ασφάλειας» που προοριζόταν να ενισχύσει και να προστατεύσει τον εκλιπόντα στο μακρινό, βασανιστικό ταξίδι στη μετά θάνατον ζωή. Εν αντιθέσει με τα σημερινά ασφαλιστήρια συμβόλαια, δεν υπήρχαν δυο ίδια αντίγραφα.

Χωρίς τα κατάλληλα ξόρκια, θα μπορούσατε να αποκεφαλιστείτε (ξόρκι 43)

Αντίθετα με τον τίτλο του βιβλίου, η ζωή και όχι η μετά θάνατον ζωή ήταν αυτό που ενδιέφερε τους αρχαίους Αιγύπτιους, οι οποίοι είχαν μέσο όρο ζωής τα τριάντα πέντε έτη. «Η ευτυχία σας μετράει περισσότερο από τη ζωή που ακολουθεί», αναφέρει μια επιγραφή από την περίοδο του Νέου Βασιλείου, που διήρκεσε από το 1550 π.Χ. έως το 1069 π.Χ.  «Τα κείμενα αποτελούσαν ένα εργαλείο για να κατευναστεί το άγχος ενός θνητού και να ελεγχθεί το πεπρωμένο», δήλωσε ο Foy Scalf, αιγυπτιολόγος στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο και επιμελητής του καταλόγου της έκθεσης.

Επικίνδυνα ξόρκια

Πράγματι, η αρχική ονομασία του κειμένου μεταφράζεται ως «Βιβλίο του Ερχομού της Ημέρας». Το 1842 ο Γερμανός μελετητής Karl Richard Lepsius δημοσίευσε τη μετάφραση ενός χειρογράφου και εφηύρε την ονομασία «Βιβλίο των Νεκρών (das Todtenbuch)», η οποία αντικατοπτρίζει τις μακροχρόνιες «φαντασιώσεις» σχετικά με τη φύση και τον χαρακτήρα του αιγυπτιακού πολιτισμού. Το σύστημα αρίθμησης που χρησιμοποίησε για την ταυτοποίηση των ποικίλων ξορκιών εξακολουθεί να χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα.

Photo: Μουσείο Getty

Το Βιβλίο των Νεκρών, το οποίο συντάχθηκε και τελειοποιήθηκε κατά τη διάρκεια χιλιετιών από το 1550 π.Χ. περίπου, προσέφερε ένα είδος οπτικού χάρτη που έδινε τη δυνατότητα στη νέα εξαϋλωμένη ψυχή να περιηγηθεί στο duat, έναν δαιδαλώδη κόσμο από σπήλαια, λόφους και φλεγόμενες λίμνες. Κάθε ξόρκι αφορούσε μια ιδιαίτερη περίσταση που θα μπορούσε να συναντήσει ο νεκρός στη διαδρομή του. Για παράδειγμα, το ξόρκι 33 χρησιμοποιούνταν για να αποτρέψει τα φίδια, τα οποία είχαν μια δυσάρεστη τάση να μασάνε «τα κόκαλα μιας γάτας με σήψη».

Χωρίς τα κατάλληλα ξόρκια, θα μπορούσατε να αποκεφαλιστείτε (ξόρκι 43), να βρεθείτε σε ένα σφαγείο (ξόρκι 50) ή, ίσως το πιο ταπεινωτικό απ’ όλα, να γυρίσετε ανάποδα (ξόρκι 51), πράγμα που θα αντέστρεφε τις πεπτικές σας λειτουργίες και θα σας έκανε να καταβροχθίσετε τα ίδια σας τα περιττώματα (ξόρκια 52 και 53).

Ο προορισμός ήταν το βασίλειο των θεών και το ασφαλές καταφύγιο του αιώνιου παραδείσου

Σε ένα κολαστήριο γεμάτο από παγίδες και γεμάτο με μερικές από τις πιο τρομακτικές φαντασιώσεις της αρχαιότητας, η μαγεία έπαιζε σημαντικό ρόλο. Μεταξύ των πιο τρομακτικών απεικονίσεων που εκτίθενται στο Μουσείο Getty περιλαμβάνονται απεικονίσεις θεών (ο Ανούβης με κεφάλι τσακαλιού, ο Χορός με κεφάλι γερακιού) και τεράτων (ο Αμμίτ ο Καταβροχθιστής, ένα κροκοδειλοκέφαλο υβρίδιο λιονταριού και ιπποπόταμου).

«Ο λόγος που αυτά τα πλάσματα είναι τρομακτικά δεν είναι για να φοβίσουν τις ψυχές που προσπαθούν να αποκτήσουν πρόσβαση σε αυτούς τους τόπους, αλλά για να κρατήσουν έξω εκείνους που δεν ανήκουν εκεί», δήλωσε ο Δρ Σκαλφ.

Αιώνιος παράδεισος

Ο προορισμός ήταν το βασίλειο των θεών και το ασφαλές καταφύγιο του αιώνιου παραδείσου, ένα πεδίο από καλαμιές που ανέμιζαν «ευγενικά» και θύμιζαν μια εξιδανικευμένη εκδοχή της Αιγύπτου που είχε αφήσει πίσω του ο αποθανών. Το καταπράσινο τοπίο είχε αγρότες που βοηθούσαν κάθε αφιχθέντα να σπείρει, να οργώσει και να θερίσει τα σιτηρά που προμήθευαν με τροφή τους θεούς.

Η κατοχή του Βιβλίου των Νεκρών περιοριζόταν κατά κύριο λόγο σε ευγενείς, ιερείς, αυλικούς

Photo: Μουσείο Getty

«Οι νεκροί όχι μόνο λατρεύουν και θρέφουν τους θεούς, αλλά λατρεύουν και ταΐζουν τους νεκρούς προγόνους τους και ακόμη και τους ίδιους τους εαυτούς τους», δήλωσε ο Δρ Σκαλφ. «Αυτό δεν είναι δουλεία, είναι ευλαβική εργασία που αποδεικνύει την ευσέβειά τους προς τους θεούς».

Έχοντας φτάσει στη θεϊκότητα, οι αποθανόντες ενώνονταν με τον θεό του ήλιου Ρε καθώς εκείνος διέσχιζε τον ουρανό με την ηλιακή του βάρκα. Στο ηλιοβασίλεμα, περνούσαν στη Δύση και συγχωνεύονταν με τον Όσιρι, τον θεό του Κάτω Κόσμου, και αποκτούσαν αναγεννησιακές δυνάμεις. Κοντά στην αυγή, ο Ρε πάλευε με το γιγάντιο φίδι Απέπ, τον άρχοντα του χάους, και αναδυόταν νικητής στην Ανατολή για να ολοκληρώσει έναν ατελείωτο κύκλο ανανέωσης και αναγέννησης.

Ευγενείς, ιερείς, αυλικοί

Η κατοχή του Βιβλίου των Νεκρών περιοριζόταν κατά κύριο λόγο σε ευγενείς, ιερείς, αυλικούς και άλλους προστάτες που μπορούσαν να ανταπεξέλθουν στην πολυτέλεια. Πρόσωπα με υψηλό κύρος ανέθεταν σε ένα εργαστήριο γραφής την παραγωγή μιας προσαρμοσμένης επιλογής ξορκιών που τους ανέφεραν ονομαστικά.

Δύο από τους τέσσερις παπύρους της έκθεσης Getty ανήκαν σε γυναίκες με τα ονόματα Aset και Ankhesenaset, οι οποίες ήταν ιέρειες και τελετουργικές «τραγουδίστριες του Άμμωνα» στο ναό του θεού στο συγκρότημα Καρνάκ της Θήβας. Οι πάπυροι είναι φθαρμένα αποκόμματα, τα οποία αφαιρέθηκαν από τάφους κατά τη διάρκεια μιας ασύδοτης εποχής, της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας, και αλλοιώθηκαν στο βωμό της βομηχανίας της τέχνης.

Ο παλαιότερος πάπυρος της συλλογής Getty ήταν κτήμα μιας γυναίκας με το όνομα Webennesre και περιλαμβάνει το ξόρκι 149, στο οποίο ο νεκρός συναντά 14 λόφους στον κάτω κόσμο, ο καθένας με τους δικούς του κατοίκους. «Τα ξόρκια αναγράφονταν σε κάθε πιθανό χώρο στις ταφές», δήλωσε ο Δρ Σκαλφ. Ορισμένα ήταν ζωγραφισμένα στο εσωτερικό και το εξωτερικό των Σαρκοφάγων, άλλα αποτυπώνονταν σε σάβανα, αγαλματίδια, φυλαχτά και «μαγικά τούβλα» ενσωματωμένα στους τοίχους των τάφων.

*Με πληροφορίες από: New York Times | Κεντρική φωτογραφία θέματος: Μουσείο Getty