Έζρα Πάουντ: Πέρα απ’ όλους τους άλλους, σπαραγμένος και μόνος του

Οι φάκελοι που πρόσφατα δόθηκαν στη δημοσιότητα από το Υπουργείο Δικαιοσύνης των ΗΠΑ —νόμος για την Ελευθερία Πληροφόρησης— και οι πληροφορίες από το νοσοκομείο St. Elizabeth’s στην Ουάσιγκτων, όπου ο Έζρα Πάουντ ήταν έγκλειστος επί δωδεκάμισι χρόνια, πρόσθεσαν μεγάλο βάρος στο δεύτερο από τα παραπάνω γεγονότα.

Αποκαλύπτεται τώρα π.χ. ότι ο αντισημιτισμός και ο ρατσισμός του Έζρα Πάουντ ήταν πολύ περισσότερο δηλητηριώδεις και είχαν πολύ βαθύτερες ρίζες απ’ ό,τι πιστεύονταν. Η συνειδητοποίηση των γεγονότων αυτών είναι πραγματικά τρομακτική.

Από την άλλη μεριά, πρέπει κανείς να προσπαθήσει να εξηγήσει την εξής ανωμαλία: ο ποιητής με γράμματά του στον Archibald MacLeish (σ.σ. αμερικανός μοντερνιστής ποιητής και συγγραφέας, 1892-1982) και σε άλλους ισχυρίζονταν ότι δεν ήταν αντι-Σημίτης. Είχε πει στον Μακλέις: «Μπορείς να λες σε όποιον συναντάς, και να λες την αλήθεια, ότι ο Εζ θεωρεί τον αντισημιτισμό αν-Αριστοτελικό και αν-επιστημονικό και ότι κάθε άνθρωπος, μαύρος, κίτρινος, κόκκινος ή ροζ (όσον αφορά την επιδερμίδα), πρέπει να κρίνεται με βάση την αξία του».

Κάτω από το φως άλλων μαρτυριών, αυτό απλούστατα δεν αληθεύει. Αλήθεια είναι ότι όταν το έλεγε το πίστευε ο Πάουντ, όπως ακριβώς πίστευε τις πομπώδεις αντισημιτικές ομιλίες του στο ιταλικό ραδιόφωνο και αλλού. Επομένως, είναι κι αυτό ένα ακόμη σημάδι της εκκεντρικής και αντιφατικής διανοητικής συμπεριφοράς ενός πολύ ταραγμένου και παράξενου νου. Δεν μπορεί κανείς να τον διαβάσει και να τον κρίνει όπως θα διάβαζε και θα έκρινε οποιονδήποτε άλλο ποιητή.

Πάντως, ο δόκτορας E. Fuller Torrey, στο βιβλίο του The Roots of Treason, επιχειρεί να τον κρίνει. Πρόκειται για έναν ψυχίατρο που πήγε στο St. Elizabeth’s όταν είχε φύγει πια ο Έζρα Πάουντ. Αλλά το φαινόμενο Έζρα Πάουντ τον είχε γοητεύσει και το διερεύνησε εξαντλητικά, με αποτέλεσμα να γράψει ένα βιβλίο για να βγάλει το βάρος από το στήθος του.

Δυστυχώς, ο Τόρρυ δεν είναι άνθρωπος των γραμμάτων ή κριτικός και παράλειψε να δώσει το απαιτούμενο βάρος στο πρώτο ήμισυ του επιχειρήματος — στο ότι δηλαδή, είτε μας αρέσει είτε όχι, έχουμε να κάνουμε με έναν ποιητή εξαιρετικής ευφυΐας και δύναμης. Ο αναγνώστης δεν μπορεί παρά να διαπιστώσει το γεγονός αυτό, ακόμη και στο βιβλίο του Τόρρυ, αλλά τα επιχειρήματα έχουν ωθηθεί προς την άλλη πλευρά, εναντίον του ποιητή και εναντίον της ποίησης.

Το βιβλίο στην πραγματικότητα αποτελεί όπλο στα χέρια των διωκτών του. Εν συντομία, το επιχείρημα έχει ως εξής: τα πρώτα χρόνια της ζωής του, στην Αγγλία και την Αμερική, ο Έζρα Πάουντ δεν κατόρθωσε να επιβάλει τον εαυτό του στους κριτικούς και στο κοινό ως μεγάλο ποιητή. Πίστευε ότι ήταν «ο μεγαλύτερος ποιητής από την εποχή του Δάντη», αλλά δεν κατόρθωσε να το αποδείξει. Όλοι ήταν εναντίον του κι αυτός ήταν εναντίον όλων. Το αποτέλεσμα ήταν ότι ανέπτυξε μια εγωμανία και έναν τρόπο σκέψης που επρόκειτο να συγκλονίσει και να σκανδαλίσει την Αγγλία και τους πατριώτες του. Φασισμός και αντισημιτισμός ήταν μέρος της αντίδρασής του αυτής στην αποτυχία. Κατέληξε στην προδοσία, κράτηση σε φρενοκομείο και, τελικά, κατάρρευση μέσα στην ενοχή και τη σιωπή.

Ο Έζρα Πάουντ (πηγή: «Γράμματα και Τέχνες», Οκτώβριος 1984)

Το βασικό επιχείρημα που υποστηρίζει ο δόκτορας Τόρρυ είναι ότι ο Έζρα Πάουντ ήταν πάντοτε διανοητικά καλά και ότι είχε πλήρη ευθύνη των πράξεών του. Η υπόθεση της προδοσίας ήταν απλή και καθαρή· έπρεπε να είχε δικαστεί και εκτελεστεί. Αλλά ο δόκτορας Overholser, ο επικεφαλής ψυχίατρος του νοσοκομείου St. Elizabeth’s, και άλλοι απόκρυψαν τα αποδεικτικά στοιχεία περί της διανοητικής του υγείας και έκαμαν στραβά μάτια στη συγκάλυψη της ενοχής για να σώσουν τον Έζρα Πάουντ από τη δίκη και την καταδίωξη. Τον ανακήρυξαν διανοητικά ανίκανο και τον διέσωσαν. Κι έτσι έκλεισε η υπόθεση.

Το πρόβλημα μ’ αυτό το επιχείρημα είναι ότι, κατά παράδοξο τρόπο, αποτελεί αποτυχία ακόμη και στο πεδίο της ψυχιατρικής. Το να υποστηρίζει κανείς ότι ο Έζρα Πάουντ ήταν διανοητικά εντάξει είναι σαν να παραγράφει τα εννιά δέκατα του προβλήματος. Ο ορισμός της ψύχωσης δεν είναι εντελώς σαφής και υπάρχουν πολλά περιστατικά που ανήκουν στο μεταίχμιο. Έτσι εξηγείται πώς, στην περίπτωση νομικών αποδεικτικών στοιχείων, είναι δυνατό να υπάρξει διαφωνία ανάμεσα στους ειδικούς. Ένα συμπέρασμα στο οποίο μοιραία καταλήγουμε, διαβάζοντας και το βιβλίο του Τόρρυ ακόμη, είναι ότι ο Έζρα Πάουντ ήταν κατά κάποιο τρόπο «τρελός», έστω και αν δεν ήταν τεχνικά ψυχωτικός.

Καθώς γράφει και ο Οβερχόλσερ, πριν αναμειχθεί στην υπόθεση του Έζρα Πάουντ, «μεταξύ του πλήρως φυσιολογικού και του τελείως ανώμαλου υπάρχει ένας τεράστιος αριθμός παρεκκλίσεων από τη διανοητική υγεία (μία αποστρατικοποιημένη ζώνη)». Εκεί, κάπου μέσα σ’ αυτήν την περιοχή της αποστρατικοποιημένης ζώνης, τοποθετείται και ο Έζρα Πάουντ. Η κατάστασή του, είτε λέγεται «ναρκισσιστική και κυκλοθυμική διαταραχή της προσωπικότητας» (όπως τη θέλει ο Τόρρυ), είτε κάποια ψύχωση «ανάμεσα στην παρανοϊκή σχιζοφρένεια… και την παράνοια αυτή καθ’ εαυτή», που δεν της έχει δοθεί ακόμη όνομα, γεγονός είναι ότι δεν έκανε τον Έζρα Πάουντ να φαίνεται λογικός και υπεύθυνος στη σκέψη του, κατά την κοινή λογική. Μ’ άλλα λόγια, «στα σίγουρα ήταν τρελός», όπως πολύ ωραία είπε ο Χεμινγουαίη.

Από την άλλη μεριά, δεν μπορούμε να απορρίψουμε όλα όσα έγραψε ο Έζρα Πάουντ με το αιτιολογικό ότι ήταν τρελός. Στο κάτω-κάτω της γραφής ήταν εξαιρετικός ποιητής. Τότε τι συμπέρασμα βγάζουμε; Μπορούμε να πούμε ότι ποίηση είναι μόνο μια διευθέτηση λέξεων, άσχετα από το τι λέει;

Όχι βέβαια. Στην ποίηση ακριβώς είναι που πρέπει κανείς να διακρίνει ανάμεσα στο λεπτό και αληθινό και το εκκεντρικό και τρελό. Δεν υπάρχει ούτε μία γραμμή καλής ποίησης στα επικά ποιήματα του Έζρα Πάουντ που να περιέχει ρατσιστικό μίσος. Υπάρχει μια σπουδαία γραμμή που περιέχει φασισμό: «Η τεράστια τραγωδία του ονείρου στους κυρτωμένους ώμους του χωριάτη» (το «όνειρο» είναι το όνειρο του φασισμού). Η γραμμή όμως δεν είναι φασιστική· είναι ακριβώς το αντίθετο απ’ ό,τι θεωρούμε φασιστικό. Γι’ αυτό είναι σπουδαία γραμμή ποίησης.

Ο Έζρα Πάουντ ήταν μία ανθρώπινη ύπαρξη σοβαρά διαταραγμένη και άρρωστη. Στο βάθος του πομπώδους εγώ υπήρχε, ίσως, ένας ανεπαρκής εαυτός. Και πίσω του βρισκόταν το βαθύτερο και περισσότερο βασικό πρόβλημα, μια διαταραχή συμπεριφοράς που οδήγησε σε έλλειψη σχέσης και εν συνεχεία σε απόρριψη εκ μέρους των τρίτων. Όλα τα υπόλοιπα είναι αντισταθμίσματα.

Γι’ αυτό η ποιήτρια Χίλντα Ντουλίτλ (σ.σ. Hilda Doolittle, 1886-1961, αμερικανίδα ποιήτρια και συγγραφέας) τον περιέγραψε, από την αρχή ακόμη, σαν «πέρα απ’ όλους τους άλλους, σπαραγμένο και μόνο του». Και ο Χεμινγουαίη τον θυμόταν σαν «τον πιο γενναιόδωρο συγγραφέα που γνώρισα ποτέ και τον πιο αμερόληπτο. Τόσο ευγενικό με τους ανθρώπους, που πάντα σκεφτόμουνα πως ήταν άγιος». Παρ’ όλα τα άλλα αποδεικτικά στοιχεία, αυτόν τον Έζρα Πάουντ πρέπει να θυμόμαστε. Και την άποψη του Ρίτσαρντ Άλντινγκτον (σ.σ. Richard Aldington, 1892-1962, άγγλος συγγραφέας και ποιητής): «Ήταν ένα από τα πιο ήπια, σεμνά, ντροπαλά και ευγενικά πλάσματα που περπάτησαν ποτέ πάνω στη γη».

Η ζωή και η λογοτεχνία είναι πολύ περισσότερο περίεργες και αινιγματικές απ’ ό,τι οι περισσότεροι από μας μπορούν να φανταστούν. Δεν θα ’πρεπε να προσπαθούμε να τις απλοποιούμε υπέρ το δέον, ούτε να βιαζόμαστε να καταδικάζουμε.

*Κείμενο του τηνιακού λογοτέχνη, δημοσιογράφου και εκδότη Ντίνου Σιώτη για τον Έζρα Πάουντ, που έφερε τον τίτλο «Έζρα Πάουντ: Κυκλοθυμική μεγαλοφυΐα σπαραγμένη από τη μοναξιά» και είχε δημοσιευτεί στο περιοδικό «Γράμματα και Τέχνες» τον Οκτώβριο του 1984 (αρ. φύλλου 34).

Ο αμερικανός ποιητής, δοκιμιογράφος και κριτικός λογοτεχνίας Έζρα Πάουντ (Ezra Weston Loomis Pound), εξέχουσα μορφή του αγγλοσαξονικού —και όχι μόνο— ποιητικού μοντερνισμού, γεννήθηκε στην πόλη Hailey της πολιτείας του Άινταχο στις 30 Οκτωβρίου 1885 και απεβίωσε επί ευρωπαϊκού εδάφους, στη Βενετία, την 1η Νοεμβρίου 1972.