Η σιωπή του Βατικανού για το Ολοκαύτωμα και ο αντισημίτης βοηθός

Για δεκαετίες, η διαμάχη σχετικά με το γιατί ο Πάπας Πίος ΧΙΙ δεν μίλησε κατά του ναζιστικού Ολοκαυτώματος έχει προβληματίσει την Καθολική Εκκλησία.

Νέα έρευνα αποκάλυψε στοιχεία που αποδεικνύουν ότι ένας αντισημίτη βοηθός του Βατικανού έπαιξε ρόλο στη σιωπή του Πάπα κατά τη διάρκεια του πολέμου, όπως και ο φόβος μήπως προκληθεί βία κατά των Καθολικών υπό ναζιστική κυριαρχία και κατά του ίδιου του Βατικανού.

Η πεποίθηση του Πάπα τα πρώτα χρόνια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ότι η Γερμανία θα αναδεικνυόταν νικήτρια, του έδωσε επίσης κίνητρο να σιωπήσει, λένε οι μελετητές.

«Δεν κινδυνεύει μόνο το κεφάλι μου, αλλά και τα κεφάλια άλλων, αν οι πληροφορίες δεν χρησιμοποιηθούν με τη μεγαλύτερη δυνατή σύνεση και προσοχή»

Βοηθούσαν μεν τους Εβραίους, αλλά…

Αξιωματούχοι του Βατικανού συνεχίζουν σήμερα να υπερασπίζονται το ιστορικό του Πίου, λέγοντας ότι ήταν ο ηγέτης μιας καθολικής αντίστασης στους Ναζί που προστάτευε επίσης τους Εβραίους. Τα αρχεία του Βατικανού για τη βασιλεία του Πίου, που άνοιξε ο Πάπας Φραγκίσκος το 2020, επιβεβαιώνουν ότι το Βατικανό και άλλα εκκλησιαστικά ιδρύματα βοηθούσαν μεν τους Εβραίους, αλλά εστίαζαν τις προσπάθειές τους στους Εβραίους που ήταν βαπτισμένοι καθολικοί.

Ο Πίος, ο οποίος ηγήθηκε της Καθολικής Εκκλησίας από το 1939 έως το 1958, δεν ξεπέρασε ποτέ τους υπαινιγμούς για τη ναζιστική γενοκτονία στις δημόσιες δηλώσεις του. Το πλησιέστερο που έφτασε ο Πίος σε μια καταγγελία ήταν μια πλάγια αναφορά σε μια ομιλία του 1943 σε «εξοντωτικούς περιορισμούς» που υπέστησαν αθώοι άνθρωποι «λόγω της εθνικότητας ή της καταγωγής τους», σύμφωνα με τον Τζοβάνι Κόκο, αρχειονόμο και ιστορικό του Βατικανού.

Η συζήτηση σχετικά με τη σιωπή του Πίου μαίνεται από τότε που το θεατρικό έργο του Rolf Hochhuth «Ο Αναπληρωτής», του 1963 απεικόνιζε τον Πάπα ως αδιάφορο για την τύχη των Εβραίων.

«Είναι σαν ένα μεγάλο παζλ»

Δεκάδες μελετητές, μεταξύ των οποίων επικριτές και υπερασπιστές του Πίου, συγκεντρώθηκαν στη Ρώμη νωρίτερα αυτό το μήνα για ένα συνέδριο υπό την αιγίδα του Βατικανού σχετικά με το τι βρίσκουν οι ερευνητές στα αρχεία που άνοιξαν πρόσφατα. Οι συμμετέχοντες τόνισαν ότι βρίσκονται ακόμη στην αρχή της διαδικασίας μελέτης των περίπου 16 εκατομμυρίων σελίδων εγγράφων του Βατικανού από τη βασιλεία του Πίου.

«Είναι σαν ένα μεγάλο παζλ του οποίου έχουμε διάσπαρτα κομμάτια. Όσα περισσότερα κομμάτια βρίσκουμε και καταφέρνουμε να βάλουμε σε τάξη, τόσο περισσότερα μπορούμε να καταλάβουμε», δήλωσε ο Κόκο.

Το συνέδριο άνοιξε δύο ημέρες μετά τις επιθέσεις της 7ης Οκτωβρίου από μαχητές της Χαμάς στο Ισραήλ, οι οποίες κράτησαν μακριά έναν από τους διοργανωτές της εκδήλωσης, τον Iael Nidam-Orvieto από το κέντρο μνήμης του Ολοκαυτώματος Yad Vashem της Ιερουσαλήμ. Ο επακόλουθος πόλεμος στη Γάζα έχει συνδεθεί με την έξαρση των αντισημιτικών περιστατικών στην Ευρώπη.

Η Ντέμπορα Λίπσταντ, Αμερικανίδα ιστορικός του Ολοκαυτώματος που συμμετείχε στο συνέδριο, επαίνεσε τον Φραγκίσκο για την απόφασή του να ανοίξει τα αρχεία, παρόλο που «έπρεπε να γνωρίζει… ότι η ιστορία που θα έλεγαν δεν θα ήταν ωραία».

«Η υπερβολή είναι εύκολη… μεταξύ των Εβραίων»

«Η απόφαση του Φραγκίσκου θα ωφελήσει τελικά τον καθολικό-εβραϊκό διάλογο, ακόμη και αν κάποιες αποκαλύψεις από τα έγγραφα της εποχής του πολέμου είναι οδυνηρές», δήλωσε η Lipstadt, η οποία σήμερα υπηρετεί ως ειδική απεσταλμένη των ΗΠΑ για την παρακολούθηση και την καταπολέμηση του αντισημιτισμού.

Αρκετοί μελετητές δήλωσαν ότι τα αρχεία δείχνουν τον σημαίνοντα ρόλο ενός ανώτερου παπικού συμβούλου που υποβάθμισε τις αναφορές για τις διώξεις των Εβραίων από τους Ναζί. «Η υπερβολή είναι εύκολη… μεταξύ των Εβραίων» ανέφερε ένα υπόμνημα του βοηθού, του Msgr. Angelo Dell’Acqua, το 1942. Σε ένα άλλο έγγραφο, το οποίο αναφέρθηκε στο συνέδριο από τον Αμερικανό μελετητή David Kertzer, ο Dell’Acqua έγραψε το 1943 ότι «το να είμαστε επιφυλακτικοί απέναντι στην επιρροή των Εβραίων… μπορεί να είναι αρκετά πρόσφορο». Ο σεβασμιότατος αποθάρρυνε επανειλημμένα τους εκκλησιαστικούς ηγέτες από το να μιλήσουν.

Ο Dell’Acqua, ο οποίος αργότερα έγινε καρδινάλιος τοποτηρητής της Ρώμης, ουσιαστικά ο εκτελών χρέη επισκόπου της πόλης, ήταν ειδικά επιφορτισμένος με θέματα που αφορούσαν τους Εβραίους και θεωρούνταν ειδικός του Βατικανού επί του θέματος, γεγονός που έδινε στη γνώμη του μεγάλη βαρύτητα, δήλωσε ο Κόκο. «Ο λιγότερο κατάλληλος άνθρωπος βρέθηκε στο λάθος μέρος τη λάθος στιγμή» είπε.

Δείτε το σχετικό βίντεο 

«Δεν κινδυνεύει μόνο το κεφάλι μου, αλλά και τα κεφάλια άλλων»

Η σιωπή του Πίου αντανακλούσε επίσης τον φόβο του να κάνει τα πράγματα χειρότερα για τους Καθολικούς στην κατεχόμενη από τους Γερμανούς Ευρώπη, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που ενημέρωναν το Βατικανό για τα εγκλήματα πολέμου των Ναζί, είπε ο Κόκο.

Σε μια επιστολή του Δεκεμβρίου του 1942, ένας αντιναζιστής Γερμανός ιερέας έγραψε στον προσωπικό γραμματέα του Πίου, αναφερόμενος στα στρατόπεδα θανάτου και τα κρεματόρια στην κατεχόμενη από τους Γερμανούς Πολωνία, αλλά παρακάλεσε το Βατικανό να μην πει τίποτα για να προδώσει τις πηγές των πληροφοριών. «Δεν κινδυνεύει μόνο το κεφάλι μου, αλλά και τα κεφάλια άλλων, αν οι πληροφορίες δεν χρησιμοποιηθούν με τη μεγαλύτερη δυνατή σύνεση και προσοχή» έγραψε ο ιερέας.

Ο Κόκο είπε ότι, μεταξύ της ηγεσίας του Βατικανού εκείνη την εποχή, «ο φόβος είναι σίγουρα ότι αν μιλήσουν, πρώτα απ’ όλα οι Πολωνοί που βρίσκονται υπό ναζιστική κατοχή και οι Γερμανοί καθολικοί που βρίσκονται ήδη υπό καθεστώς, θα πληρώσουν τις συνέπειες και ότι τίποτα ουσιαστικό δεν θα μπορέσει να γίνει για να βοηθηθούν οι Εβραίοι».

Η Καθολική Εκκλησία είχε μια δύσκολη σχέση με τη ναζιστική Γερμανία. Παρόλο που το Βατικανό υπέγραψε συνθήκη με το καθεστώς που αποσκοπούσε στην προστασία των δικαιωμάτων της εκκλησίας, ορισμένοι κληρικοί επέκριναν ανοιχτά τον ρατσισμό των Ναζί και το πρόγραμμα ευθανασίας τους, το οποίο στόχευε τους σωματικά ή διανοητικά ανάπηρους ή οποιονδήποτε είχε μια ζωή που θεωρούνταν «ανάξια να ζήσει». Σύμφωνα με τον ιστορικό Ian Kershaw, περίπου 400 Γερμανοί καθολικοί ιερείς φυλακίστηκαν μόνο στη λεγόμενη πτέρυγα των ιερέων στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Νταχάου.

Το Βατικανό έδινε προτεραιότητα στην παροχή βοήθειας σε άτομα εβραϊκής καταγωγής που είχαν βαπτιστεί καθολικοί, όπως δείχνουν τα αρχεία

«Ο Χίτλερ θα νικήσει, οπότε τι κάνουμε σε αυτή την κατάσταση;»

Στα πρώτα χρόνια του πολέμου, η προσδοκία του Πίου για μια γερμανική νίκη βάρυνε σημαντικά στην απόφασή του να μη μιλήσει, είπαν οι μελετητές. «Το πλαίσιο πολλών αποφάσεών του ήταν: «Ο Χίτλερ θα νικήσει, οπότε τι κάνουμε σε αυτή την κατάσταση;» δήλωσε ο Γάλλος επίσκοπος Étienne Vetö, ένας από τους διοργανωτές του συνεδρίου αυτού του μήνα.

Μέχρι τα τέλη του 1942, ο Πίος είχε λόγους να πιστεύει ότι ο Άξονας θα επικρατούσε, σύμφωνα με τον Kertzer, ο οποίος βασίστηκε εκτενώς στα πρόσφατα διαθέσιμα αρχεία του Βατικανού για το βιβλίο του «Ο Πάπας στον πόλεμο», που κυκλοφόρησε το 2022. Κατά τη διάρκεια εκείνης της περιόδου, γράφει ο Kertzer, ο Πάπας «ένιωθε ότι έπρεπε να σχεδιάσει ένα μέλλον στο οποίο η Γερμανία θα κυριαρχούσε στην ηπειρωτική Ευρώπη. Το πρώτο και κύριο καθήκον του, όπως το έβλεπε, ήταν να προστατεύσει τη θεσμική εκκλησία».

Αφού ο γερμανικός στρατός κατέλαβε τη Ρώμη τον Σεπτέμβριο του 1943, ο Πάπας είχε κίνητρο να αποφύγει να προσβάλει τον Χίτλερ, προκειμένου να προστατεύσει το Βατικανό και άλλα εκκλησιαστικά ιδρύματα στη Ρώμη, υποστηρίζει το βιβλίο του Kertzer. Αυτό εξηγεί γιατί ο Πίος δεν διαμαρτυρήθηκε τον επόμενο μήνα, όταν οι Ναζί συγκέντρωσαν περισσότερους από χίλιους Εβραίους της Ρώμης και τους μετέφεραν στο Άουσβιτς, υποστηρίζει ο Kertzer.

Ένας άλλος παράγοντας για τη σιωπή του Πίου

Το Βατικανό φοβόταν ιδιαίτερα ότι οι Γερμανοί κατακτητές θα κατέστρεφαν τους καλλιτεχνικούς θησαυρούς του και μετά τον πόλεμο ζήτησε επιείκεια για έναν κατηγορούμενο ναζιστή εγκληματία πολέμου με την αιτιολογία ότι τους είχε προστατεύσει, δήλωσε η Suzanne Brown-Fleming, διευθύντρια διεθνών ακαδημαϊκών προγραμμάτων του Μουσείου Μνήμης Ολοκαυτώματος των Ηνωμένων Πολιτειών και διοργανώτρια του συνεδρίου της Ρώμης.

Ένας άλλος παράγοντας για τη σιωπή του Πίου ήταν η πολιτική ουδετερότητας του Βατικανού στις διεθνείς διαφορές, την οποία είχε επιβεβαιώσει σθεναρά ο Πάπας Βενέδικτος XV κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, σύμφωνα με τους ιστορικούς. Διατηρώντας αυτή την πολιτική, ο Πίος δεν καταδίκασε ρητά τη ναζιστική εισβολή στην Πολωνία το 1939, δήλωσε ο Γκαμπριέλε Ριγκάνο, καθηγητής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο για τους αλλοδαπούς της Περούτζια.

Η διαμάχη για την ουδετερότητα του Βατικανού έχει απόηχο στην τρέχουσα συζήτηση για την απροθυμία του Φραγκίσκου να επικρίνει ονομαστικά τη Ρωσία για την εισβολή στην Ουκρανία.

Οι υπερασπιστές του Πίου στο Βατικανό και πέραν αυτού λένε ότι εργάστηκε αθόρυβα αλλά αποτελεσματικά στο παρασκήνιο. Κατά την έναρξη του συνεδρίου αυτού του μήνα, ο καρδινάλιος Πιέτρο Παρολίν, ο γραμματέας του Βατικανού, παρουσίασε τον Πίο ως υπέρμαχο των Εβραίων και εχθρό των Ναζί.

Τα πρόσφατα ανοιχτά αρχεία αποκάλυψαν ένα «τεράστιο παγκόσμιο δίκτυο υποστήριξης των μεταστραφέντων Εβραίων υπό την καθοδήγηση του Βατικανού»

Διπλωματία και μυστική αντίσταση

«Από την αρχή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου μέχρι το τέλος του, ένας σημαντικός αριθμός καθολικών, από θρησκευτική πεποίθηση, αλλά και από υπακοή στον Πάπα, υπερασπίστηκε τους Εβραίους με όλα τα μέσα, συμμετέχοντας επίσης στην ενεργό αντίσταση κατά του ναζισμού και του φασισμού», είπε ο Παρολίν. «Χάρη στο πρόσφατο άνοιγμα των αρχείων, έγινε πιο εμφανές ότι ο Πάπας Πίος ΧΙΙ ακολούθησε τόσο τον δρόμο της διπλωματίας όσο και αυτόν της μυστικής αντίστασης».

Δεν έχει βρεθεί κανένα έγγραφο που να δείχνει ότι ο Πίος ενέκρινε προσωπικά την απόφαση μοναστηριών στη Ρώμη για να κρύψουν περισσότερους από 4.400 Εβραίους, δήλωσε η αδελφή Grazia Loparco, καθηγήτρια εκκλησιαστικής ιστορίας στην Ποντιφική Σχολή Επιστημών της Αγωγής «Auxilium» της Ρώμης. Αλλά, είπε, τα ιδρύματα αυτά δεν θα είχαν λάβει τέτοια μέτρα χωρίς την έγκριση του Πάπα.

Τα αρχεία της Κρατικής Γραμματείας του Βατικανού περιέχουν περισσότερα από 17.000 αιτήματα για βοήθεια εκ μέρους των Εβραίων, τόσο μεμονωμένων ατόμων όσο και ομάδων, δήλωσε ο Johan Ickx, επικεφαλής των αρχείων στο αντίστοιχο υπουργείο Εξωτερικών του Βατικανού. Το βιβλίο του 2020 «Το υπουργικό συμβούλιο του Πάπα: Pius XII’s Secret War for Saving Jews» βασίζεται στα πρόσφατα ανοιχτά αρχεία.

Ένα τεράστιο παγκόσμιο δίκτυο υποστήριξης

Οι μελετητές απέχουν πολύ από το να προσδιορίσουν πόσοι Εβραίοι σώθηκαν χάρη στην παρέμβαση του Βατικανού. Ένα μικρό δείγμα των αιτημάτων δείχνει ότι περίπου το 90% απαντήθηκε, στις περισσότερες περιπτώσεις με κάποιου είδους βοήθεια, έστω και με χρηματική επιχορήγηση ή πληροφορίες για το πού βρίσκεται κάποιος αγνοούμενος συγγενής, δήλωσε ο Hubert Wolf, καθηγητής εκκλησιαστικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Münster της Γερμανίας.

Το Βατικανό έδινε προτεραιότητα στην παροχή βοήθειας σε άτομα εβραϊκής καταγωγής που είχαν βαπτιστεί καθολικοί, όπως δείχνουν τα αρχεία.

Τα πρόσφατα ανοιχτά αρχεία αποκάλυψαν ένα «τεράστιο παγκόσμιο δίκτυο υποστήριξης των μεταστραφέντων Εβραίων υπό την καθοδήγηση του Βατικανού», δήλωσε ο αιδεσιμότατος Ρομπέρτο Ρεγκόλι, επικεφαλής της εκκλησιαστικής ιστορίας στο Ποντιφικό Γρηγοριανό Πανεπιστήμιο της Ρώμης, το οποίο φιλοξένησε το συνέδριο. Παπικοί διπλωμάτες βοήθησαν την εβραϊκή μετανάστευση στις ΗΠΑ, τη Λατινική Αμερική και τη Μέση Ανατολή, είπε.

Όταν ο Msgr. Giovanni Battista Montini, ένας υψηλόβαθμος παπικός σύμβουλος που αργότερα θα γινόταν ο Άγιος Παύλος ΣΤ’, αξιολόγησε το αίτημα μιας οικογένειας Εβραίων Καθολικών για βοήθεια στη μετανάστευση στη Βραζιλία, παρότρυνε τους εκκλησιαστικούς αξιωματούχους να βεβαιωθούν ότι ήταν «καλοί Καθολικοί» και δεν είχαν μεταστραφεί απλώς για να διευκολύνουν τη διαφυγή τους, δήλωσε ο Robert Ventresca, καθηγητής ιστορίας στο King’s University College του Western University στο Λονδίνο του Καναδά.

Μέχρι τα τέλη του 1942, ο Πίος είχε λόγους να πιστεύει ότι ο Άξονας θα επικρατούσε

«Όσο το δυνατόν περισσότερες ζωές»

Αυτή η προτεραιότητα που δόθηκε στους Εβραίους καθολικούς αντανακλούσε τη νοοτροπία της εποχής, σύμφωνα με την οποία το πρώτο μέλημα της εκκλησίας ήταν η προστασία των συμπολιτών, δήλωσε ο Ventresca. Αλλά είπε ότι έδειξε επίσης μια εκτίμηση του τι ήταν ρεαλιστικά δυνατό, καθώς οι αρχές στην Ευρώπη που κυριαρχούσαν οι Ναζί ήταν πιο πιθανό να αναγνωρίσουν τη δικαιοδοσία του Βατικανού επί των βαπτισμένων.

«Οι αξιωματούχοι του Βατικανού καθώς και οι επίσκοποι το κατάλαβαν και καταγράφηκαν λέγοντας: «Κάνουμε ό,τι μπορούμε και εστιάζοντας στους Εβραίους προσηλυτισμένους μπορούμε να σώσουμε όσο το δυνατόν περισσότερες ζωές»» δήλωσε ο Ventresca.

Τα στοιχεία του αρχείου είναι απίθανο να λύσουν τη μεγαλύτερη συζήτηση από όλες, σύμφωνα με τον Regoli: «Αν ο Πίος έπρεπε να μιλήσει ρητά για το Ολοκαύτωμα».

«Τα γεγονότα είναι γνωστά σε όλους- το ερώτημα είναι πώς να τα ερμηνεύσουμε» γράφει ο Regoli σε επερχόμενο δοκίμιο. «Το ερώτημα παραμένει πάντα το ίδιο: Πώς να κρίνουμε αυτές τις σιωπές».

*Με στοιχεία από www.wsj.com