Μπορεί το πανκ, η φολκ ή το ραπ να αλλάξουν τον κόσμο;

Ένα δοκίμιο με θέμα τα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα που περιέχονται στους στίχους του Joe Strummer, τραγουδιστή των Clash, ενέπνευσε τη συζήτηση για τον αντίκτυπο που έχουν τα δημοφιλή τραγούδια στις ιδεολογικές απόψεις ενός ατόμου.

Φανταστείτε το: είστε στο λύκειο και ένας φίλος σας φτιάχνει ένα mixtape σε κασέτα: αυτό που ακούτε σας κάνει να βλέπετε τον κόσμο με διαφορετικό τρόπο. Σου ανοίγει τα μάτια για αυτή ή εκείνη την αδικία, αυτή ή εκείνη την πράξη αντίστασης, και βιώνεις τη μουσική με ένα συναίσθημα που δεν είχες ξανανιώσει ποτέ πριν. Ο κόσμος είναι λάθος, μπορούμε να τον διορθώσουμε, πρέπει να προσπαθήσουμε. Η πολιτική σας κοσμοθεωρία δεν θα είναι ποτέ ξανά η ίδια, και αυτή η μουσική ανακάλυψη μπορεί να καθορίσει τις απόψεις σας (και την ψήφο σας) σε όλη σας τη ζωή. Αυτή είναι η δύναμη της μουσικής να επηρεάζει τη διαμόρφωση της ιδεολογικής ταυτότητας των ανθρώπων. Δεν πρέπει να την αγνοήσουμε.

«Το πανκ ροκ, το χιπ χοπ και η ρέγκε έχουν μια παιχνιδιάρικη-εκφραστική πλευρά και μια πολιτική-ακτιβιστική πλευρά. Υπάρχουν νέοι για τους οποίους η επίδραση της μουσικής παραμένει στην πρώτη κατηγορία και άλλοι που κινούνται προς τη δεύτερη. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η μουσική είναι απαραίτητη προϋπόθεση, αλλά δεν αρκεί»

View this post on Instagram

A post shared by The Clash (@the_clash)

Καταπιεστές και καταπιεσμένοι

Ο Joe Strummer (1952-2002), frontman των The Clash, συνέβαλε στην πολιτικοποίηση του πανκ κινήματος -του τόσο μηδενιστικού στις απόψεις του- και η πολιτική του στάση  αντανακλάται στους στίχους όλων των μουσικών του έργων, όπως αναλύεται στο πρόσφατο δοκίμιο The Punk Rock Politics of Joe Strummer: Radicalism, Resistance and Rebellion, του Gregor Gall. Ο αντιφασισμός, ο αντιρατσισμός, ο αντιιμπεριαλισμός, η κριτική στην ανισότητα και η υπεράσπιση των καταπιεσμένων ήταν μερικά από τα θέματα που ο Βρετανός καλλιτέχνης θίγει στους στίχους του, μερικά από τα οποία όχι μόνο έμειναν στην ιστορία του ροκ εν ρολ αλλά άγγιξαν βαθιά τη συνείδηση των οπαδών τους. Ο ίδιος το ονόμασε «rebel rock».

Μπορεί η μουσική να αλλάξει τον κόσμο; «Όταν το ερώτημα τίθεται με ευθύ τρόπο, σχεδόν αφήνεται να εννοηθεί ότι η μουσική – ως μια μη ανθρώπινη δύναμη εξωτερική προς την ανθρωπότητα – έχει τη δυνατότητα να αλλάξει τους ανθρώπους», γράφει ο Gall. Αν κάποιος ρωτήσει, με πιο διακριτικό τρόπο, αν η μουσική μπορεί απλώς να συμβάλει στην κοινωνικοπολιτική αλλαγή, η απάντηση είναι ότι η μουσική «μπορεί να βοηθήσει να αλλάξει ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι βλέπουν τον κόσμο, δηλαδή τις κοσμοθεωρίες και τις απόψεις τους, παρά τον ίδιο τον κόσμο. Έτσι, η μουσική μπορεί να βοηθήσει στην πληροφόρηση, αλλάζοντας δυνητικά τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι σκέφτονται και ενεργούν με υποκειμενικό τρόπο», προσθέτει ο συγγραφέας.

View this post on Instagram

A post shared by The Clash (@the_clash)

«Το μόνο που θέλουμε να πετύχουμε είναι μια ατμόσφαιρα όπου τα πάντα μπορούν να συμβούν», δήλωσε ο Joe Strummer σε συνέντευξή του στο Melody Maker το 1978. Παρόλο που το punk μπορεί να θεωρείται η επιτομή του μαχητικού στυλ, δεν είναι ο μόνος διακεκριμένος πυρήνας αυτής της «ατμόσφαιρας». Η φολκ μουσική του Woody Guthrie, του Bob Dylan και του Billy Bragg είχε μια ισχυρή πολιτική χροιά που προμήνυε εποχές αλλαγής (και, παρεμπιπτόντως, ενέπνευσε τον Strummer).

Η ραπ ήταν «το CNN των γειτονιών»

Το ίδιο και η χιπ χοπ, ειδικά στις απαρχές της (όχι τόσο πολύ τώρα, αφού έχει γίνει το διεθνές εμπορικό είδος της εποχής μας). Τότε, ο Chuck D, μέλος των Public Enemy, έλεγε ότι η ραπ ήταν «το CNN των γειτονιών» και εξέφραζε τις απόψεις του αδίστακτα και ρηξικέλευθα κατά της αστυνομικής βίας και των καταχρήσεων. Η ρέγκε του Bob Marley, που καλούσε σε ενότητα ενάντια στην αποικιοκρατία και την καταπίεση, έπαιξε επίσης το ρόλο της στη δημιουργία της ατμόσφαιρας. Το πολιτικό «ξεγλιστράει» εδώ κι εκεί, από το κλασικό ροκ, όπως σε ορισμένα κομμάτια του Μπρους Σπρίνγκστιν, μέχρι την τέκνο, όπως στην περίπτωση της πρωτοποριακής κολεκτίβας Underground Resistance, που περνά μέσα από τα μεξικάνικα corridos ή το mestizaje.

Παρ’ όλα αυτά, ο μελετητής καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο Strummer υπήρξε ο σημαντικότερος αριστερός πολιτικοποιημένος μουσικός στη δυτική κουλτούρα από τα μέσα της δεκαετίας του 1970

«Το πανκ ροκ, το χιπ χοπ και η ρέγκε έχουν μια παιχνιδιάρικη-εκφραστική πλευρά και μια πολιτική-ακτιβιστική πλευρά. Υπάρχουν νέοι για τους οποίους η επίδραση της μουσικής παραμένει στην πρώτη κατηγορία και άλλοι που κινούνται προς τη δεύτερη. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η μουσική είναι απαραίτητη προϋπόθεση, αλλά δεν αρκεί», εξηγεί ο Carles Feixa, καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο Pompeu Fabra (UPF). Παρόλο που η μουσική μπορεί να προάγει την πολιτικοποίηση, για να εξελιχθεί και να συντηρηθεί, πρέπει να παρέμβουν και άλλες περιπτώσεις: κοινωνικά κινήματα, πολιτικοί φορείς της βάσης ή περίοδοι διαμαρτυρίας. Επιπλέον, «το τραγούδι και ο χορός αποτελούσαν ανέκαθεν κεντρική μορφή έκφρασης στα κοινωνικά κινήματα», προσθέτει o Feixa, από το κλασικό εργατικό κίνημα, μέχρι την alter-globalization και το #MeToo μέσω του φεμινισμού και του περιβαλλοντισμού. «Δεδομένου ότι η «νεότητα» είναι η περίοδος όπου διαμορφώνεται το μουσικό γούστο και οι νέοι είναι οι μεγαλύτεροι καταναλωτές μουσικής, αυτό γίνεται μέσο ιδεολογικής διάχυσης και, επομένως, πολιτικοποίησης», λέει o ανθρωπολόγος.

View this post on Instagram

A post shared by @channelzero_net

«Η μουσική είναι η καλλιτεχνική μορφή που έχει την πιο «(επιμορφωτική) διαμορφωτική» δυναμική σε συναισθηματικό επίπεδο. Επομένως, περιέχει ένα πολύ έντονο πολιτικό στοιχείο. Κάθε έργο τέχνης είναι στην πραγματικότητα μια κοινωνική στάση και, ως τέτοια, στοχεύει στη δημιουργία μιας κοινότητας γύρω από αυτήν», λέει ο φιλόσοφος Alberto Santamaría. Αναφέρεται επίσης στον Paco Ibáñez, για παράδειγμα, ο οποίος «έθεσε μπροστά μας την πολιτική δύναμη των ποιητών της Χρυσής Εποχής. Είναι σαφές ότι στη δεκαετία του ’80, με τη άνοδο της δημοτικότητας της μουσικής, η πολιτική «κατέλαβε» τη μουσική».

Σύμφωνα με τα στοιχεία του Gall, το ένα τέταρτο των θαυμαστών του Joe Strummer που ερωτήθηκαν θεωρούν την επιρροή του στις πολιτικές τους θέσεις «βαθιά και διαρκή». Ενώ άλλοι «οπαδοί» του, θεωρούν ότι η μουσική ήταν πάντα πιο σημαντική από την πολιτική. Παρ’ όλα αυτά, ο μελετητής καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο Strummer υπήρξε ο σημαντικότερος αριστερός πολιτικοποιημένος μουσικός στη δυτική κουλτούρα από τα μέσα της δεκαετίας του 1970.

Evaristo Premos

Οι στίχοι του Evaristo Premos, ενός ζωντανού θρύλου του ισπανικού πανκ, frontman της La Polla Records, φύτεψαν τους σπόρους της κοινωνικής κριτικής και της αναρχίας στα μυαλά πολλών γενεών, με λεπτή ειρωνεία και πολύ θράσος. Το συγκρότημα αποθεώθηκε από διανοούμενους όπως ο Santiago Alba Rico ή ο Carlos Fernández Liria.

View this post on Instagram

A post shared by La Polla Records Oficial (@la_pollarecords_oficial)

«Μείναμε έκπληκτοι γιατί οι στίχοι αυτού του γκρουπ ήταν πολιτικά πολύ πιο εύστοχοι από όλες τις ομιλίες και τα πολιτικά προγράμματα των αριστερών πολιτικών κομμάτων. Τα άλμπουμ τους ήταν ένα πραγματικό εκπαιδευτικό μάθημα για τον πολίτη, ένα εντυπωσιακό μοντέλο διδασκαλίας για να σκεφτούμε την συνθήκη πίσω από τη τη κατάσταση που βρίσκεται ένας άνθρωπος στον καπιταλισμό. Δεν υπήρχε ούτε ένα στραβοπάτημα, ούτε ένα λάθος, οι στίχοι ήταν τέλειοι», εξηγεί σήμερα ο Fernández Liria, καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Complutense της Μαδρίτης. Για τους λόγους αυτούς ήρθαν να επιβεβαιώσουν, δημιουργώντας κάποιο σκάνδαλο, ότι αυτοί οι πανκς από τη Σαλβατιέρα, (Ισπανία) ήταν οι μόνοι που έκαναν γνήσια φιλοσοφία στην Ισπανία τη δεκαετία του ’80.

Η μουσική συνεχίζει να είναι μια απευθείας διαδρομή προς την καρδιά για να μεταφέρει πολιτικά πάθη. «Η μουσική είναι, όπως λέω, το όχημα που επιτρέπει σε έναν λαό να σκέφτεται. Χωρίς τα τραγούδια, η πολιτική θα ήταν κάτι εντελώς άγνωστο για τον λαό, μια ενασχόληση τεχνοκρατών και επαγγελματιών», καταλήγει ο Fernández Liria.

*Με πληροφορίες από Elpais | Κεντρική φωτογραφία θέματος: Lucas Jackson/Reuters