Αναζητήσεις και ανατροπές

Στην «Ανατροπή», όπως και στην «Αναζήτηση» πριν από δύο χρόνια, αφηγείστε μια υπόθεση που διαδραματίζεται στο μεταίχμιο του 19ου και του 20ού αιώνα. Είναι μια τοιχογραφία εποχής. Τη βλέπετε συγχρόνως ως μια προβολή τού χθες στο σήμερα;

Η προβολή γίνεται αυτόματα, είτε τη θέλω είτε όχι. Οι συνειρμοί είναι αναπόφευκτοι όσο υπάρχουν ομοιότητες μεταξύ τού τότε κόσμου και του σημερινού. Δύο κόσμων σε μετάβαση από το χθες στο αύριο, δύο κόσμων με αναζητήσεις και ανατροπές. Με ομοειδή διλήμματα, με παρεμφερή ζητούμενα. Η «αναζήτηση» και η «ανατροπή» είναι για πολλούς ακόμη και σήμερα έννοιες-κλειδιά για την πορεία της προσωπικής τους ζωής, για την πορεία της συλλογικότητας στην οποία νιώθουν να ανήκουν.

Στην πλοκή του μυθιστορήματος έχουμε τόσο εξωτερικές όσο και εσωτερικές εξεγέρσεις. Η ζωή προχωρεί διά των εξεγέρσεων;

Οι ανατροπές προϋποθέτουν εξεγέρσεις. Αλλαγές ωστόσο δεν γίνονται μόνο με ανατροπές, μόνο με εξεγέρσεις. Ανατροπή δεν σημαίνει αναγκαστικά επανάσταση. Καθένας επιλέγει, ή έστω πρέπει να επιλέγει, ενσυνείδητα τις αλήθειες που θέλει να πιστεύει, τους δρόμους που θέλει να διαβεί, τα μέσα που θέλει να χρησιμοποιήσει, τους στόχους που θέλει να φθάσει. Σίγουρα υπάρχουν και άλλοι δρόμοι για ανατροπή ή για την όποια αλλαγή.

[…]

Οι προσωπικότητες της Ελένης και του Θωμά έχουν εξαιρετικές ιδιότητες. Είναι πρόσωπα με αρχές, έχουν πεποίθηση γι’ αυτό που επιδιώκουν, είναι μεγαλόψυχοι, έχουν αίσθηση της κοινωνικής ευθύνης, είναι γενναίοι και καθόλου καθημερινοί άνθρωποι. Οι ήρωες γράφουν την ιστορία τελικώς ή οι κοινωνίες;

Επιτρέψτε μου κατ’ αρχήν μια ένσταση. Όλοι οι ήρωες είναι καθημερινοί άνθρωποι. Καθένας είναι γέννημα και θρέμμα του τόπου καταγωγής του, της κοινωνίας μέσα στην οποία ανατράφηκε, του κόσμου, των εμπειριών που έζησε. Αυτό που τους διακρίνει ίσως από άλλους είναι ότι είναι πρόσωπα που κάνουν επιλογές για τη ζωή τους και με συνέπεια και επιμονή επιδιώκουν να τις πραγματώσουν. Πρόσωπα που δεν αφήνονται μοιρολατρικά να περνάει από πάνω τους η ιστορία, η άρχουσα αντίληψη της κοινωνίας για τη ζωή και τα πράγματα του τόπου τους. Τώρα στο ερώτημά σας: οι ήρωες μπορούν να γράψουν την ιστορία όταν τους βοηθάει η ιστορία. Κόντρα στην ιστορία, κόντρα στο ρεύμα της ιστορίας, δύσκολα, σπάνια, μπορείς να γράψεις πράγματι ιστορία. Οι κοινωνίες γράφουν την ιστορία όταν μπορούν να αναδείξουν εκείνους που θα τις εκφράσουν. Οι ήρωες και οι κοινωνίες πάνε μαζί. Αλλιώς γράφονται μόνο επεισόδια, δεν γράφεται ιστορία.

[…]

Ζούμε σε μια αντιηρωική εποχή και τα μυθιστορήματά μας γράφονται πια χωρίς ήρωες. Μήπως όμως ο ηρωισμός είναι μια συναισθηματική ανάγκη;

Για κάποιους είναι συναισθηματική ανάγκη, για κάποιους ίσως κάτι άλλο. Θα τολμούσα μια διάγνωση: τις τελευταίες δεκαετίες του αιώνα που πέρασε, με τη συρρίκνωση των μεγάλων συλλογικοτήτων, το ξέφτισμα οραμάτων που ενέπνεαν κοινωνίες και αγώνες, μετά από μια μεταβατική περίοδο αναζήτησης και αναπροσανατολισμού, μετά από ένα κουραστικό σημειωτόν γύρω από την ατομικότητα, ίσως να αφυπνίζεται, αν όχι ένα ρεύμα, ένα ενδιαφέρον για εξατομικευμένα κοινωνικά πρότυπα. Για πρόσωπα θετικά, για προσωπικότητες που καταγράφονται και γίνονται αποδεκτές, χωρίς να είναι ανάγκη να έχουν υπεράνθρωπες ιδιότητες και ικανότητες ή να είναι ακραίες εκφράσεις του περιθωρίου, προκειμένου να συμπάσχουμε με αυτούς ή για να μας γοητεύσουν.

Για εσάς υπάρχει κάποια πηγή έμπνευσης;

Μα ο κόσμος όλος. Ό,τι αγγίζει χορδές ευαισθησίας, αφυπνίζει ανάγκες δημιουργικότητας, κινητοποιεί μηχανισμούς έκφρασης. Είναι ακόμη οι ιδέες μας και τα όνειρά μας. Υπάρχει, τέλος, μέσα μας ένα βαθύ πηγάδι, που αν καταφέρουμε να το φωτίσουμε μπορούμε να αντλήσουμε, να εμπνευστούμε.

[…]

Υπάρχει μια περίοδος εκκόλαψης προκειμένου να γεννηθεί αβίαστα ένα σύνθετο αφηγηματικό έργο;

Αναμφισβήτητα υπάρχει. Είναι δύσκολο ωστόσο να ορίσεις από πότε αρχίζει. Σίγουρα πολύ προτού αποφασίσεις να γράψεις. Σίγουρα πολύ προτού υποψιαστείς ότι κάποια στιγμή θα γεννηθεί η ανάγκη να γράψεις. Ιδέες και σκέψεις που ξεπετιούνται και τρέχουν ξαφνικά με αφορμή μια συγκυρία, ένα γεγονός, αλλά ακόμη και γνώσεις και βιώματα που σωρεύονται με τον καιρό, εκκολάπτουν, μέσα από πολλαπλές διεργασίες, το πρόπλασμα, καλλιεργούν την ανάγκη έκφρασης και δημιουργίας.

Τα ανωτέρω είναι αποσπάσματα από συνέντευξη που είχε παραχωρήσει ο Νίκος Θέμελης στη δημοσιογράφο Μαίρη Παπαγιαννίδου (1965-2012) το καλοκαίρι του 2000, με αφορμή την κυκλοφορία του μυθιστορήματός του «Η ανατροπή». Ολόκληρο το κείμενο της συνέντευξης είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» που είχε κυκλοφορήσει την Κυριακή 9 Ιουλίου 2000.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 9.7.2000, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο Νίκος Θέμελης (1947-2011), νομικός, πολιτικός και πεζογράφος, υπήρξε στενός συνεργάτης του Κώστα Σημίτη. Στη χθεσινή εκδήλωση προς τιμήν του πρώην πρωθυπουργού ο ομότιμος καθηγητής του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου Γιάννης Βούλγαρης, ως ένας εκ των συμμετασχόντων στο πάνελ, έκανε ειδική —άκρως τιμητική και άκρως συγκινητική— αναφορά στον εκλιπόντα Θέμελη, επισημαίνοντας ότι το όραμα του εκσυγχρονισμού της χώρας σηματοδότησε και τη δική του —παράλληλη ασφαλώς με εκείνη του πρώην πρωθυπουργού— πολιτική διαδρομή.

Φρονώ ότι από τις απαντήσεις-τοποθετήσεις του Θέμελη στις ερωτήσεις που του είχε υποβάλει η Παπαγιαννίδου σκιαγραφούνται οι πολιτικοκοινωνικές αντιλήψεις του, η εν γένει κοσμοθεωρία του, εκείνη που σε τελική ανάλυση κατέστησε δυνατή και συνάμα παραγωγική την επί μακρόν συμπόρευση και κατ’ ουσίαν ιδεολογική ταύτισή του με τον διατελέσαντα πρωθυπουργό της χώρας από το 1996 έως το 2004.

Συμπυκνώνω στο μέτρο του δυνατού:

Διαρκείς αναζητήσεις, αλλαγές και ανατροπές, ώστε να διευκολύνεται η πάντα αναγκαία μετάβαση από το χθες στο αύριο, αλλά όχι απαραιτήτως διά εξεγέρσεων και επαναστάσεων.

Καθημερινοί άνθρωποι που δεν κλαίνε τη μοίρα τους, που επιδιώκουν την πραγμάτωση των προσωπικών στόχων τους με συνέπεια και επιμονή, που μετατρέπονται κάποτε —βοηθούσης της ιστορίας— σε ήρωες και γράφουν ιστορία.

Προσωπικότητες που δε συναρπάζουν αλλά γίνονται αποδεκτές, που δε διαθέτουν υπεράνθρωπες ιδιότητες και ικανότητες αλλά μπορούν να αποτελέσουν κατά το μάλλον ή ήττον κοινωνικά πρότυπα, τόσο χρήσιμα στη «διαμόρφωση μιας δικαιότερης κοινωνίας, ικανής να αντιμετωπίσει τα προβλήματα της σύγχρονης εποχής», όπως τόνισε στο σύντομο χθεσινό χαιρετισμό του ο ίδιος ο Κώστας Σημίτης.