Ακαδημία Αθηνών: Εκσυγχρονίζεται μετά από 94 χρόνια

Σε νέα εποχή περνάει, έπειτα από σχεδόν έναν αιώνα λειτουργίας και προσφοράς, το ανώτατο πνευματικό ίδρυμα και ο πρώτος ερευνητικός φορέας της χώρας, η Ακαδημία Αθηνών, καθώς με σχέδιο νόμου εκσυγχρονίζεται το ισχύον νομικό πλαίσιο που διέπει τη λειτουργία της από το 1929.

Ιδρύθηκε με τη συντακτική απόφαση της 18ης Μαρτίου 1926 ως Ακαδημία των Επιστημών, των Γραμμάτων και των Καλών Τεχνών. Κύριος σκοπός της, σύμφωνα με τον ιδρυτικό νόμο της (Ν. 4398/1929 Α’ 308, «Περί κυρώσεως και τροποποιήσεως της από 18 Μαρτίου 1926 Συντακτικής Αποφάσεως περί Οργανισμού της Ακαδημίας Αθηνών»), είναι η καλλιέργεια και η προαγωγή των επιστημών, των γραμμάτων και των τεχνών, η επικοινωνία του ιδρύματος και των ακαδημαϊκών με αντίστοιχα ιδρύματα ή τους ομοτέχνους τους.

Αναγνωρίζεται ως αυτοδιοικούμενο Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου, εποπτευόμενο από το υπουργείο Παιδείας, Θρησκευμάτων και Αθλητισμού, ενώ διευκρινίζεται ότι ως τακτικά μέλη της εκλέγονται Ελληνες κατά την ιθαγένεια ή την εθνικότητα, οι οποίοι θα πρέπει να διαμένουν κατά το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου στην Ελλάδα.

Τα πέντε Ερευνητικά Γραφεία και τα 15 Ερευνητικά Κέντρα της Ακαδημίας εντάσσονται στο Νομικό Πρόσωπο της Ακαδημίας και η ίδρυση νέων Ερευνητικών Κέντρων γίνεται με Προεδρικό Διάταγμα έπειτα από πρόταση της Ολομέλειας.

Αναλυτικά οι 10 αλλαγές στο καταστατικό της Ακαδημίας Αθηνών:

1. Πλέον, κάθε τακτικό μέλος έχει τη δυνατότητα να εκλεγεί πρόεδρος και για μία μόνο θητεία διάρκειας ενός έτους, ενώ εισάγεται απαρτία 3/5 επί των ενεργών τακτικών μελών για την ανάδειξη του προέδρου και του γενικού γραμματέα. Ως προσόν εκλογιμότητας για την ανάδειξη του προέδρου και του γενικού γραμματέα, ωστόσο, θεσπίζεται η τουλάχιστον επταετής θητεία ως μέλους της Ακαδημίας Αθηνών.

2. Ιδρύεται νέο μονομελές όργανο (έφορος), που συνεπικουρεί τον γενικό γραμματέα, το προεδρείο και τη σύγκλητο, ενώ συντονίζει και ελέγχει υπό την επίβλεψη του γενικού γραμματέα τις διοικητικές και οικονομικές υπηρεσίες.

3. Ενισχύεται επιπλέον η διαφάνεια με την εισαγωγή του τεκμηρίου φανερής ψηφοφορίας για τις περιπτώσεις: α) Απόφασης προκήρυξης θέσης νέου τακτικού μέλους, β) εκλογής μέλους όταν συμβαίνει άνευ προκήρυξης, έπειτα από πρόταση της οικείας Τάξης και γ) εκλογής επίτιμων μελών.

4. Στην Ολομέλεια απονέμεται το τεκμήριο της αρμοδιότητας και προβλέπεται περιοριστικός κατάλογος αποκλειστικών αρμοδιοτήτων αυτής.

5. Ενισχύεται ο ρόλος των ενεργών μελών, επί του αριθμού των οποίων υπολογίζεται πλέον η απαιτούμενη απαρτία σε όλες τις σημαντικές ψηφοφορίες.

6. Παράλληλα, μειώνεται ο χρόνος απουσίας από τις συνεδριάσεις, κατά τη συμπλήρωση του οποίου το τακτικό μέλος θεωρείται ότι παραιτήθηκε και η έδρα του λογίζεται ως κενή.

7. Αναφορικά με την εκλογή νέων τακτικών μελών, για πρώτη φορά προβλέπεται η εκλογή τακτικών μελών χωρίς προκήρυξη θέσης έπειτα από πρόταση της οικείας Τάξης, με αυξημένη πλειοψηφία 3/5 και φανερή ψηφοφορία. Σημειώνεται ότι απαρτία μειώνεται σε 3/5 από 2/3 προκειμένου να διευκολυνθεί η διαδικασία.

8. Την ίδια στιγμή, δυσχεραίνεται η διαγραφή μέλους, αφού εισάγεται απαρτία 2/3 στη σχετική ψηφοφορία, ενώ καταργείται η εξομοίωση των τακτικών μελών με αρεοπαγίτες.

9. Οι Ελληνες που διαμένουν στο εξωτερικό δύνανται πλέον να εκλεγούν ξένοι εταίροι.

10. Τέλος, πλέον η Ακαδημία Αθηνών θα μπορεί να προσφέρει γνωμοδοτικές ή ερευνητικές υπηρεσίες σε ιδιώτες και Νομικά Πρόσωπα Ιδιωτικού Δικαίου και εισάγονται νέα επιστημονικά πεδία όπως η Επιστήμη των Υπολογιστών και η Αστροσωματιδιακή – Κοσμολογία.

Η δωρεά, η ανέγερση και η ίδρυσή της

— 1856: Ο Σίμων Σίνας προχωρά σε δωρεά για την ίδρυση Ακαδημίας στην Ελλάδα.

— 2 Αυγούστου 1859: Παρουσία του βασιλιά Οθωνα πραγματοποιείται η κατάθεση του θεμέλιου λίθου επί της οδού Πανεπιστημίου.

— 1868: Ο αρχιτέκτονας Θεόφιλος Χάνσεν αναθέτει τον γλυπτικό διάκοσμο του Μεγάρου στον Λεωνίδα Δρόση.

— 1871: Ο Αυστριακός Κρίστιαν Γκρίπενκερλ αναλαμβάνει τον ζωγραφικό διάκοσμο του Μεγάρου.

— 1885: Ολοκληρώνονται οι εργασίες ανέγερσης του Μεγάρου, συνολικού κόστους 2.843.319 χρυσών δραχμών.

— 20 Μαρτίου 1887: Το ιωνικού ρυθμού Μέγαρο περνάει με συμβολαιογραφική πράξη από τον Ερνστ Τσίλερ, που αντικατέστησε τον Χάνσεν στην επίβλεψη των εργασιών, στον Χαρίλαο Τρικούπη και στο ελληνικό κράτος.

— 1919: Στο περιθώριο της Συνδιάσκεψης Ειρήνης των Παρισίων ο Ελευθέριος Βενιζέλος δεσμεύεται για την ίδρυση της Ακαδημίας Αθηνών.

— 18 Μαρτίου 1926: Με Συντακτική Απόφαση ιδρύεται στην Αθήνα η Ακαδημία των Επιστημών, των Γραμμάτων και των Καλών Τεχνών.

— 24 Μαρτίου 1926: Το προεδρείο της παραλαμβάνει επισήμως το Μέγαρο της Σιναίας Ακαδημίας.

— 1929: Κατατίθεται ο νόμος 4398/1929, «Περί κυρώσεως και τροποποιήσεως της από 18 Μαρτίου 1926 Συντακτικής Αποφάσεως περί Οργανισμού της Ακαδημίας Αθηνών».

Το εμβληματικό μέγαρο των 2.843.319 χρυσών δραχμών

Η Ακαδημία Αθηνών ιδρύθηκε με τη Συντακτική Απόφαση της 18ης Μαρτίου 1926, ενώ με την ίδια πράξη διορίστηκαν τα πρώτα μέλη της, διακεκριμένοι εκπρόσωποι της επιστήμης, της πνευματικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας της εποχής.

Το πρώτο προεδρείο της είχε την ακόλουθη σύνθεση: Φωκίων Νέγρης (πρόεδρος), Γεώργιος Xατζιδάκις (αντιπρόεδρος), Σίμος Μενάρδος (γενικός γραμματέας), Κωστής Παλαμάς (γραμματέας επί των πρακτικών) και Γεώργιος Δροσίνης (γραμματέας επί των δημοσιευμάτων).

Το εμβληματικό Μέγαρο της Ακαδημίας, σε σχέδια του δανού αρχιτέκτονα Θεόφιλου Χάνσεν, θεμελιώθηκε σε έκταση της Μονής Πετράκη στις 2 Αυγούστου 1859, παρουσία του τότε βασιλικού ζεύγους Οθωνα και Αμαλίας.

Είχε προηγηθεί, τρία χρόνια νωρίτερα, η μεγάλη δωρεά του βορειοηπειρώτη εθνικού ευεργέτη βαρόνου Σίμωνος Σίνα, ο οποίος, αφουγκραζόμενος το όραμα λογίων και αγωνιστών τής – ακόμα νωπής – Επανάστασης, θέλησε να συνδράμει στη δημιουργία ενός ιδρύματος που θα συνέβαλλε στην προαγωγή του ελληνικού πνεύματος, στα πρότυπα των αντίστοιχων ευρωπαϊκών.

Με την έξωση του Οθωνα το 1864, όμως, οι εργασίες διεκόπησαν για σχεδόν τέσσερα χρόνια, ενώ νέες αναβολές στην περάτωση του έργου έφερε και ο θάνατος του ίδιου του Σίνα τον Απρίλιο του 1876.

Εν τέλει, η χήρα του Ιφιγένεια ανέλαβε τη συνέχιση της χρηματοδότησης του έργου, με τον Ερνέστο Τσίλλερ να παίρνει τη σκυτάλη από τον δάσκαλό του Χάνσεν στην επίβλεψή του ως το 1885, οπότε και ολοκληρώθηκε.

Είχε προηγηθεί από το 1868 η ανάθεση από τον Χάνσεν του γλυπτικού διακόσμου του Μεγάρου στον γλύπτη και καθηγητή του Σχολείου Τεχνών (σήμερα Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο) Λεωνίδα Δρόση, ο οποίος είχε σπουδάσει με υποτροφία του Σίνα σε Μόναχο και Δρέσδη, και από το 1871 η ανάθεση του ζωγραφικού διακόσμου στον αυστριακό ζωγράφο Κρίστιαν Γκρίπενκερλ, μετέπειτα καθηγητή της Ακαδημίας Καλών Τεχνών της Βιέννης.

Το συνολικό κόστος του νεοκλασικού Μεγάρου – που μαζί με το Βαλλιάνειο Μέγαρο της Εθνικής Βιβλιοθήκης και το κεντρικό κτίριο του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών αποτελούν την Αθηναϊκή Τριλογία – ανήλθε σε 2.843.319 χρυσές δραχμές.

Στις 20 Μαρτίου 1887 το ιωνικού ρυθμού Μέγαρο πέρασε με συμβολαιογραφική πράξη από τον Τσίλλερ στο ελληνικό κράτος και στον τότε πρωθυπουργό Χαρίλαο Τρικούπη.

O ζωγραφικός διάκοσμος της αίθουσας συνεδριάσεων εκτείνεται από τη δυτική πλευρά μέχρι και τη νότια, ξεπερνώντας σε μήκος τα 50 μέτρα. Η θεματογραφία στηρίζεται στον Προμηθέα Δεσμώτη του Aισχύλου και απεικονίζονται διαδοχικές φάσεις του μύθου

Η παρέμβαση του Ελευθέριου Βενιζέλου

Παρ’ όλα αυτά, το όραμα του Σίνα δεν έμελλε να γίνει πραγματικότητα παρά πέντε δεκαετίες μετά τον θάνατό του και κατόπιν της καθοριστικής παρέμβασης του Ελευθέριου Βενιζέλου, ο οποίος στη Συνδιάσκεψη Ειρήνης των Παρισίων, το 1919, δεσμεύτηκε για την ίδρυση της Ακαδημίας Αθηνών, προκειμένου η χώρα να έχει δικαίωμα συμμετοχής στη Διεθνή Ενωση Ακαδημιών. «Organisez rapidement Académie», τηλεγράφησε χαρακτηριστικά στον τότε υπουργό Παιδείας Δημήτριο Δίγκα.

Η Μικρασιατική Καταστροφή που ακολούθησε, όμως, έβαλε εκ νέου στον «πάγο» τις όποιες ενέργειες. Ηταν τελικά ο Δημήτριος Αιγινήτης αυτός που επτά χρόνια αργότερα, το 1926, ως υπουργός Παιδείας της δικτατορικής κυβέρνησης Πάγκαλου, δρομολόγησε την προαναφερθείσα Συντακτική Απόφαση για την ίδρυση Ακαδημίας των Επιστημών, των Γραμμάτων και των Καλών Τεχνών.

Και πράγματι, αμέσως μετά την ίδρυσή της, η Ακαδημία Αθηνών έγινε μέλος δύο μεγάλων διεθνών οργανισμών: της Διεθνούς Ενωσης Ακαδημιών και του Διεθνούς Συμβουλίου Επιστημονικών Ενώσεων (ICSU).

Στις 24 Μαρτίου 1926 το προεδρείο της Ακαδημίας Αθηνών παρέλαβε επισήμως το Μέγαρο της αποκαλούμενης Σιναίας Ακαδημίας, στο οποίο την επομένη, 25 Μαρτίου, ανήμερα την επέτειο της Εθνικής Παλιγγενεσίας, πραγματοποιήθηκε η πανηγυρική εναρκτήρια συνεδρία της ολομέλειάς της, με τον – ακαδημαϊκό πλέον – Αιγινήτη να δίνει το στίγμα του νέου ιδρύματος, ορίζοντας τους σκοπούς του.

Δύο χρόνια αργότερα, μάλιστα, ο διαπρεπής αστρονόμος και πρώην υπουργός έγινε αντιπρόεδρος της Ακαδημίας και το 1929 ο τέταρτος κατά σειρά πρόεδρός της.

Με τη συντακτική πράξη ίδρυσής της διορίστηκαν τα πρώτα 39 τακτικά μέλη, μεταξύ των οποίων οι Αγγελος Γκίνης, Κωνσταντίνος Βέης, Μιχαήλ Λιβαδάς, Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, Αριστομένης Προβελέγγιος, ο Αθηνών Χρυσόστομος κ.ά., ενώ μέχρι σήμερα στην προεδρία της έχουν θητεύσει 99 τακτικά μέλη της, με τελευταίο (2023) τον νομικό Μιχάλη Σταθόπουλο.

Τα προβλήματα του μαρμάρινου οικοδομήματος

Βέβαια, η αρχή λειτουργίας της Ακαδημίας Αθηνών δεν ήταν ανέφελη. Το ηλικίας μισού αιώνα Μέγαρο παρουσίαζε τεχνικά προβλήματα, τα οποία κατέγραψε με γλαφυρό τρόπο στον πρώτο απολογισμό τού έργου ο γενικός γραμματέας Σίμος Mενάρδος: «Οτε κατά πρώτον συνήλθαμεν ο κ. πρόεδρος [Φωκίων Nέγρης], οι δύο ποιηταί [Γεώργιος Δροσίνης, Kωστής Παλαμάς] και ο τότε πρύτανις [Σίμος Mενάρδος], κρατούντες αντίτυπα του Kανονισμού, διά να παραλάβωμεν παρά του κ. Yπουργού [Δημήτριος Aιγινήτης] το μαρμάρινον οικοδόμημα, εμανθάναμεν παρά του κ. Bλαχογιάννη, του τέως φρουρού, κάτι το απροσδόκητον. Οτι η στέγη στάζει, και ότι κυριώτατον φωτιστικόν και θερμαντικόν μέσον είχε το Μέγαρον την ζωγραφιστήν εκείνην δάδα του Προμηθέως. Περί δε του κήπου αρκεί να λεχθή ότι μόλις ανακάλυψε δύο ανθούς ο κ. Δροσίνης».

Αξίζει να σημειωθεί ότι στο διάστημα που μεσολάβησε από την περάτωση του Μεγάρου μέχρι και την ίδρυση της Ακαδημίας στο κτίριο στεγάστηκε το Νομισματικό Μουσείο, όπου και οργανώθηκε η πρώτη έκθεση νομισμάτων.

Μάλιστα, το Νομισματικό Μουσείο θα συστεγαζόταν με την Ακαδημία μέχρι το 1940, όταν με την είσοδο της Ελλάδας στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και για λόγους ασφαλείας οι συλλογές του μεταφέρθηκαν στην άλλη πλευρά της οδού Πανεπιστημίου, στα υπόγεια του Μεγάρου της Τράπεζας της Ελλάδος.

Αντίστοιχα, από το 1914 στις ίδιες εγκαταστάσεις φιλοξενήθηκαν το Βυζαντινό Μουσείο και τα Γενικά Αρχεία του Κράτους.

Premium έκδοση «ΤΑ ΝΕΑ»