Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Η αττικοϊωνική διαλεκτική ομάδα (Μέρος Α’)

Στο πλαίσιο της προηγηθείσης θεματικής ενότητας σχετικά με τις αρχαίες ελληνικές διαλέκτους αναφέραμε ότι η αττικοϊωνική υπήρξε μια από τις τέσσερις μεγάλες διαλεκτικές ομάδες της 1ης χιλιετίας π.Χ. Σημειώσαμε, επίσης, την ύπαρξη διαφορετικών ιδιωμάτων ή τοπικών διαλέκτων μέσα στην εν λόγω ομάδα – θυμίζουμε εδώ το κείμενο του Ηροδότου όπου γίνεται λόγος για τέσσερα διαφορετικά ιδιώματα στο εσωτερικό της ιωνικής διαλέκτου.

Η διαλεκτική αυτή ποικιλία υπήρξε βασικό χαρακτηριστικό του ιωνικού κόσμου, ο οποίος κατελάμβανε μια τεράστια γεωγραφική έκταση. Χρήση ιωνικών ιδιωμάτων γινόταν στα μικρασιατικά παράλια, στην Εύβοια, στην πλειονότητα των νησιών του Αιγαίου (πλην Θήρας, Μήλου, Ρόδου και λοιπών Δωδεκανήσων, όπου μιλούσαν δωρικές διαλέκτους) και βεβαίως στις πολυάριθμες ιωνικές αποικίες (Χαλκιδική, θρακική ακτογραμμή, Προποντίδα, Εύξεινος Πόντος, Μεγάλη Ελλάδα, Δυτική Μεσόγειος). Ο γεωγραφικός αυτός χώρος διευρύνθηκε ακόμα περισσότερο την εποχή του Ηροδότου (5ος αιώνας π.Χ.), όταν η ιωνική διάλεκτος εξαπλώθηκε σε πόλεις όπως η –αρχικά αιολική– Σμύρνη και η –αρχικά δωρική– Αλικαρνασσός.

Η αττική διάλεκτος πάλι χρησιμοποιήθηκε στον –συγκριτικά περιορισμένο– ομώνυμο γεωγραφικό χώρο, καθώς και στις αθηναϊκές αποικίες. Μάλιστα, η ύπαρξη ενός και μόνο πολιτικού κέντρου στην Αττική, της πόλης-κράτους των Αθηνών, συνέβαλε στην ομοιογένεια της διαλέκτου, τουλάχιστον στο επίπεδο του γραπτού λόγου (ο προφορικός ή και τραγουδισμένος λόγος υπέστη σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό τις επιπτώσεις της μαζικής εγκατάστασης ξένων στην Αττική τον 6ο και κυρίως τον 5ο αιώνα π.Χ.). Όπως είχαμε επισημάνει και παλαιότερα, η γραφή στην Αθήνα ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη –ο αθηναϊκός πολιτισμός ήταν ο κατεξοχήν πολιτισμός της γραφής–, καθώς αφενός το πολίτευμα των Αθηναίων και αφετέρου η οικονομική ισχύς της πόλης παρείχαν περισσότερες ευκαιρίες για εκπαίδευση και, κατά συνέπεια, καθιστούσαν δυνατή τη χρήση της γραφής από ευρύτερα στρώματα του πληθυσμού. Έτσι, και παρά τις αναμφισβήτητες διαφορές που υπήρχαν και στο είδος αλλά και στο χρόνο της παρεχόμενης εκπαίδευσης, οι εγγράμματοι στην Αθήνα ήταν σαφώς περισσότεροι απ’ ό,τι σε άλλες ελληνόφωνες περιοχές, προπάντων κατά τους Κλασικούς Χρόνους.

Το παλαιό αττικό αλφάβητο, που κατά τα φαινόμενα είχε επηρεαστεί από τα αλφάβητα της Αίγινας και της Εύβοιας, παρέμεινε σε χρήση έως τα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. Μετά την οδυνηρή ήττα της στον Πελοποννησιακό Πόλεμο και την αποκατάσταση της δημοκρατίας, η Αθήνα, με ψήφισμά της που χρονολογείται στο 403/2 π.Χ. (επί άρχοντος Ευκλείδου και καθ’ υπόδειξιν του ρήτορα και πολιτικού Αρχίνου του Αθηναίου), εγκατέλειψε το αλφάβητο αυτό και εισήγαγε προς χρήση μια παραλλαγή του ανατολικού ιωνικού αλφαβήτου (η σχετική αναφορά σε αρχαία πηγή είναι η εξής: τους δε Αθηναίους έπεισε χρήσθαι τοις των Ιώνων γράμμασιν Αρχίνος επί άρχοντος Ευκλείδου… περί δε του πείσαντος ιστορεί Θεόπομπος). Το αλφάβητο αυτό εισήχθη ακολούθως –ύστερα από κάποιες δεκαετίες– στη Μακεδονία και στη Βοιωτία, ενώ προϊόντος του χρόνου, κατά τη διάρκεια του 4ου αιώνα π.Χ., εκτόπισε τα τοπικά αλφάβητα σε ολόκληρο τον ελληνόφωνο κόσμο. Ως γνωστόν, η γλωσσική μορφή που προέκυψε τον 4ο αιώνα π.Χ., η αττικοϊωνική κοινή, διαδόθηκε στα πέρατα της οικουμένης με τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου και το συνακόλουθο εποικιστικό ρεύμα. Η ελληνιστική κοινή, όπως ονομαζόταν πλέον η αττικοϊωνική κοινή, επέφερε σταδιακά την εξαφάνιση των αρχαίων διαλέκτων και κατέστη το –αποκλειστικό ή και παράλληλο– γλωσσικό όργανο των εξελληνισμένων λαών της Ανατολής.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, η κατανομή των ελληνικών διαλέκτων κατά την Κλασική Εποχή.