Ο Σαλμάν Ρούσντι «μιλάει» για την ειρήνη, την Barbie και για το κόστος της ελευθερίας

Ο βραβευμένος συγγραφέας Σαλμάν Ρουσντί, o οποίος έχει καταδικαστεί σε θάνατο, αλλά και έχει δεχθεί εγκληματικές επιθέσεις εις βάρος του, γράφει στην Guardian για την ελευθερία και το βαρύτατο τίμημα της, τις δημοφιλείς ταινίες Barbie και Oppenheimer, τον πόλεμο και την ειρήνη.

«Αρχικά, επιτρέψτε μου να σας πω μια ιστορία. Ήταν κάποτε δύο τσακάλια: Karataka, του οποίου το όνομα σήμαινε προσεκτικός, και Damanaka, του οποίου το όνομα σήμαινε θαρραλέος. Ήταν στη δεύτερη τάξη της συνοδείας του βασιλιά των λιονταριών Πινγκαλάκα, αλλά ήταν φιλόδοξοι και παμπόνηροι. Μια μέρα, ο βασιλιάς των λιονταριών τρόμαξε από ένα θόρυβο στο δάσος, πράγμα που τα τσακάλια ήξεραν ότι επρόκειτο για τη φωνή ενός ταύρου που το έσκασε, τίποτα που να φοβάται δηλαδή ένα λιοντάρι. Επισκέφτηκαν τον ταύρο και τον έπεισαν να έρθει μπροστά στο λιοντάρι και να ζητήσει τη φιλία του. Ο ταύρος φοβήθηκε το λιοντάρι, αλλά συμφώνησε και έτσι ο βασιλιάς των λιονταριών και ο ταύρος έγιναν φίλοι και τα τσακάλια αναβαθμίστηκαν στην πρώτη θέση από τον ευγνώμων άρχοντα.

Δυστυχώς, το λιοντάρι και ο ταύρος άρχισαν να περνούν τόσο πολύ χρόνο χαμένοι στη συζήτηση που το λιοντάρι σταμάτησε να θηρεύει και έτσι τα ζώα της ακολουθίας λιμοκτονούσαν. Έτσι, τα τσακάλια έπεισαν τον βασιλιά ότι ο ταύρος συνωμοτούσε εναντίον του και έπεισαν τον ταύρο ότι το λιοντάρι σχεδίαζε να τον σκοτώσει. Έτσι, το λιοντάρι και ο ταύρος πάλεψαν και ο ταύρος σκοτώθηκε, και έτσι υπήρχε άφθονο κρέας. Τα τσακάλια ανέβηκαν ακόμη περισσότερο στην εκτίμηση του βασιλιά, επειδή τον είχαν προειδοποιήσει για τη συνωμοσία. Ανέβηκαν και στην εκτίμηση όλων των άλλων στο δάσος, εκτός, φυσικά, από τον καημένο τον ταύρο, αλλά αυτό δεν είχε καμία σημασία, γιατί ήταν νεκρός και προσέφερε σε όλους ένα υπέροχο γεύμα.

 Η ειρήνη, αυτή τη στιγμή, μοιάζει με μια φαντασίωση που γεννήθηκε από ένα ναρκωτικό που καπνίζεται σε μια πίπα

Penguin Books | Οι «σατανικοί στίχοι» του Σαλμάν Ρούσντι. Ο συγγραφέας καταδικάστηκε σε θάνατο από τον Αγιατολάχ Χομεϊνί. Προκειμένου να σωθεί έκανε δήλωση μετανοίας.

Αυτό είναι, περίπου, το περιεχόμενο της ιστορίας του βιβλίου «Προκαλώντας διχόνοια μεταξύ φίλων», του πρώτου από τα πέντε μέρη του βιβλίου με τους μύθους των ζώων που είναι γνωστό ως Panchatantra. Αυτό που πάντα έβρισκα ελκυστικό στις ιστορίες του Panchatantra είναι ότι πολλές από αυτές δεν ηθικολογούν. Δεν πρεσβεύουν την καλοσύνη ή την αρετή ή τη σεμνότητα ή την εντιμότητα ή την αυτοσυγκράτηση. Η πονηριά, η στρατηγική και η ανηθικότητα συχνά υπερνικούν κάθε αντίσταση. Οι καλοί δεν κερδίζουν πάντα. (Δεν είναι καν πάντα ξεκάθαρο ποιοι είναι οι καλοί.) Για το λόγο αυτό φαίνονται, στο σημερινό αναγνώστη, αναπάντεχα σύγχρονες – επειδή εμείς, οι σύγχρονοι αναγνώστες, ζούμε σε έναν κόσμο ανηθικότητας και αναίδειας και προδοσίας και πονηριάς, στον οποίο οι απανταχού κακοί συνήθως νικούν.

Μπορεί η αγάπη, με τη βοήθεια της τέχνης, να ξεπεράσει τον θάνατο;

Πάντα με ενέπνεαν οι μυθολογίες, οι λαϊκές ιστορίες και τα παραμύθια, όχι επειδή περιέχουν θαυματουργά στοιχεία – ζώα που μιλούν ή μαγικά ψάρια – αλλά επειδή εμπεριέχουν την αλήθεια. Για παράδειγμα, η ιστορία του Ορφέα και της Ευρυδίκης, η οποία αποτέλεσε σημαντική έμπνευση για το μυθιστόρημά μου The Ground Beneath Her Feet, μπορεί να ειπωθεί σε λιγότερες από 100 λέξεις, ωστόσο περιέχει, σε συμπιεσμένη μορφή, τεράστια ερωτήματα σχετικά με τη σχέση μεταξύ τέχνης, αγάπης και θανάτου. Αναρωτιέται: μπορεί η αγάπη, με τη βοήθεια της τέχνης, να ξεπεράσει τον θάνατο; Ίσως όμως απαντά: ο θάνατος, σε πείσμα της τέχνης, δεν ξεπερνά την αγάπη; Ή αλλιώς μας λέει ότι η τέχνη υιοθετεί τα ζητήματα του έρωτα και του θανάτου και τα υπερβαίνει και τα δύο μεταμορφώνοντάς τα σε αθάνατες ιστορίες. Αυτές οι 100 λέξεις περιέχουν αρκετό βάθος για να εμπνεύσουν 1.000 μυθιστορήματα.

Tο «θεριό των ταμείων» που λέγεται Barbie καθιστά σαφές ότι η αδιάκοπη ειρήνη και η αμέριστη ευτυχία, σε έναν κόσμο όπου κάθε μέρα είναι τέλεια και κάθε βράδυ είναι βραδιά κοριτσιών, υφίστανται μόνο σε ροζ πλαστικό

Η «δεξαμενή» των μύθων είναι πραγματικά πλούσια. Υπάρχουν οι Έλληνες, φυσικά, αλλά και η σκανδιναβική πεζογραφία και η ποιητική Edda. Ο Αίσωπος, ο Όμηρος, το Δαχτυλίδι του Νιμπελούνγκ, οι κέλτικοι θρύλοι, και οι τρεις μεγάλες υποθέσεις της Ευρώπης: η υπόθεση της Γαλλίας, το σύνολο των ιστοριών γύρω από τον Καρλομάγνο- η υπόθεση της Ρώμης, σχετικά με την εν λόγω αυτοκρατορία- και η υπόθεση της Βρετανίας, οι θρύλοι γύρω από τον βασιλιά Αρθούρο. Στη Γερμανία, έχετε τα λαϊκά παραμύθια που συνέλεξαν ο Γιάκομπ και ο Βίλχελμ Γκριμ.

Ωστόσο, στην Ινδία, μεγάλωσα με το Panchatantra, και όταν βρίσκομαι, όπως αυτή τη στιγμή, ανάμεσα σε συγγραφικά έργα, επιστρέφω σε αυτά τα ύπουλα, δόλια τσακάλια και κοράκια και τα όμοιά τους, για να τα ρωτήσω ποια ιστορία πρέπει να αφηγηθώ στη συνέχεια. Μέχρι στιγμής, δεν με έχουν απογοητεύσει ποτέ. Ό,τι χρειάζεται να ξέρω για την καλοσύνη και το αντίθετό της, για την ελευθερία και την αιχμαλωσία και για τις συγκρούσεις, τα βρίσκω σε αυτές τις ιστορίες. Για την αγάπη, πρέπει να πω, είναι αναγκαίο να κοιτάξω αλλού.

Barbenheimer

Αλλά ας αφήσουμε για λίγο τους μύθους του παρελθόντος για να δούμε τους δύο δίδυμους μύθους του φετινού καλοκαιριού: Αναφέρομαι φυσικά στην ταινία διπλής προβολής που είναι γνωστή ως Barbenheimer. Η ταινία Oppenheimer μας υπενθυμίζει ότι η ειρήνη ήρθε μόνο μετά τη ρίψη δύο ατομικών βομβών, του Little Boy και του Fat Man, στους κατοίκους της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι- ενώ το θεριό των ταμείων που λέγεται Barbie καθιστά σαφές ότι η αδιάκοπη ειρήνη και η αμέριστη ευτυχία, σε έναν κόσμο όπου κάθε μέρα είναι τέλεια και κάθε βράδυ είναι βραδιά κοριτσιών, υφίστανται μόνο σε ροζ πλαστικό.

Και μιλούν για ειρήνη σήμερα, που μαίνεται ο πόλεμος, ένας πόλεμος που γεννήθηκε από την τυραννία και την απληστία ενός ανθρώπου για εξουσία και κατάκτηση- ενώ μια άλλη πικρή σύγκρουση έχει ξεσπάσει στο Ισραήλ και τη Λωρίδα της Γάζας. Η ειρήνη, αυτή τη στιγμή, μοιάζει με μια φαντασίωση που γεννήθηκε από ένα ναρκωτικό που καπνίζεται σε μια πίπα. Η ειρήνη είναι δύσκολο να επιτευχθεί και δύσκολο να βρεθεί. Και όμως την ποθούμε, όχι μόνο τη μεγάλη ειρήνη που έρχεται στο τέλος του πολέμου, αλλά και τη μικρή ειρήνη της ιδιωτικής μας ζωής, να νιώθουμε ότι έχουμε ειρήνη με τον εαυτό μας και με τον μικρό κόσμο γύρω μας. Είναι μια από τις σπουδαιότερες αξίες μας, κάτι που πρέπει να επιδιώκουμε με ζήλο.

Υπάρχει επίσης κάτι σαφώς παραμυθένιο στην έννοια των Βραβείων Ειρήνης. Αλλά μου αρέσει η ιδέα ότι η ίδια η ειρήνη θα μπορούσε να είναι το βραβείο, μια ολόκληρη ετήσια παροχή της, παραδοτέα στην πόρτα σας, κομψά εμφιαλωμένη. Αυτό είναι ένα βραβείο που θα χαιρόμουν πολύ να λάβω. Σκέφτομαι μάλιστα να γράψω μια ιστορία γι’ αυτό, τον άνθρωπο που έλαβε την ειρήνη ως βραβείο.

Oppenheimer

Το φαντάζομαι να διαδραματίζεται σε μια μικρή επαρχιακή πόλη, ίσως στο πανηγύρι του χωριού. Διεξάγονται οι καθιερωμένοι διαγωνισμοί, για τις καλύτερες πίτες και κέικ, τα καλύτερα καρπούζια, τα καλύτερα λαχανικά, για να μαντέψει κανείς το βάρος του γουρουνιού του αγρότη, για την ομορφιά, για το τραγούδι και για το χορό. Ένας πλανόδιος πωλητής με φθαρμένο παλτό καταφθάνει με ένα χαρούμενα ζωγραφισμένο άλογο, που μοιάζει λίγο με τον πλανόδιο απατεώνα καθηγητή Μάρβελ στον Μάγο του Οζ, και λέει ότι αν του επιτραπεί να κρίνει τους διαγωνισμούς θα μοιράσει τις καλύτερες αμοιβές που έχει δει ποτέ κανείς. «Τα καλύτερα βραβεία!» φωνάζει. «Σηκωθείτε! Σηκωθείτε!»

Και έτσι εμφανίζονται, οι απλοί χωρικοί, και ο μικροπωλητής μοιράζει μικρά μπουκαλάκια στους διάφορους νικητές, μπουκαλάκια με τις ετικέτες Αλήθεια, Ομορφιά, Ελευθερία, Καλοσύνη και Ειρήνη. Οι χωρικοί δηλώνουν απογοητευμένοι. Θα προτιμούσαν μετρητά. Και κατά τη διάρκεια του έτους που ακολουθεί το πανηγύρι, συμβαίνουν παράξενα γεγονότα. Αφού ήπιε το υγρό στο μπουκάλι του, ο νικητής του βραβείου Αλήθειας αρχίζει να ενοχλεί και να αποξενώνει τους χωριανούς του λέγοντάς τους ακριβώς τι σκέφτεται πραγματικά γι’ αυτούς.

Η Ωραία, αφού πιει το βραβείο της, γίνεται πιο όμορφη, τουλάχιστον στα δικά της μάτια, αλλά και αφόρητα ματαιόδοξη. Η άσωτη συμπεριφορά της Ελευθερίας σοκάρει πολλούς από τους συγχωριανούς της, οι οποίοι καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι το μπουκάλι της πρέπει να περιείχε κάποιο δυνατό μεθυστικό. Ο Καλοσύνης δηλώνει ότι είναι άγιος και φυσικά μετά από αυτό όλοι τον θεωρούν ανυπόφορο. Και η Ειρήνη απλά κάθεται κάτω από ένα δέντρο και χαμογελάει. Καθώς το χωριό είναι γεμάτο προβλήματα, αυτό το χαμόγελο είναι και εξαιρετικά ενοχλητικό.

Ένα χρόνο αργότερα, όταν το πανηγύρι γίνεται ξανά, ο πλανόδιος πωλητής επιστρέφει, αλλά διώχνεται από την πόλη.«Φύγε», φωνάζουν οι χωρικοί. «Δεν θέλουμε τέτοιου είδους βραβεία. Μια ροζέτα, ένα τυρί, ένα κομμάτι ζαμπόν ή μια κόκκινη κορδέλα με ένα γυαλιστερό μετάλλιο να κρέμεται από αυτήν. Αυτά είναι κανονικά βραβεία. Θέλουμε αυτά αντί γι’ αυτά».

Οπτική γωνία

Μπορεί να γράψω ή να μην γράψω αυτή την ιστορία. Τουλάχιστον, ενδέχεται να χρησιμεύσει ελαφρώς για να παρουσιάσει ένα σοβαρό θέμα, το οποίο είναι ότι αντιλήψεις που νομίζουμε ότι όλοι μπορούμε να συμφωνήσουμε ότι είναι αρετές, μπορούν να καταλήξουν να είναι κακίες, ανάλογα με την οπτική σας γωνία και τις επιπτώσεις τους στον πραγματικό κόσμο.

Η μοίρα μου, τα τελευταία χρόνια, ήταν να πίνω από το μπουκάλι με την ένδειξη Ελευθερία, και ως εκ τούτου να γράφω, χωρίς κανένα περιορισμό, εκείνα τα βιβλία που μου ερχόταν στο μυαλό να γράψω. Και τώρα, που βρίσκομαι στα πρόθυρα της έκδοσης του 22ου βιβλίου μου, πρέπει να πω ότι στις 21 από αυτές τις 22 περιπτώσεις, το ελιξίριο άξιζε να το πιω, και μου χάρισε μια καλή ζωή κάνοντας τη μόνη δουλειά που ήθελα ποτέ να κάνω.

Στην άλλη περίπτωση, δηλαδή στην έκδοση του τέταρτου μυθιστορήματός μου, έμαθα – πολλοί από εμάς μάθαμε – ότι η ελευθερία μπορεί να δημιουργήσει μια ίση και αντίθετη αντίδραση από τις δυνάμεις της ανελευθερίας. Έμαθα, επίσης, πώς να αντιμετωπίζω τις συνέπειες αυτής της αντίδρασης και να συνεχίσω, όσο καλύτερα μπορούσα, να είμαι ένας καλλιτέχνης τόσο αδέσμευτος όσο πάντα ευχόμουν να είμαι. Έμαθα, επίσης, ότι πολλοί άλλοι συγγραφείς και καλλιτέχνες, ασκώντας την ελευθερία τους, ήρθαν επίσης αντιμέτωποι με τις δυνάμεις της ανελευθερίας και ότι, εν ολίγοις, η ελευθερία μπορεί να είναι ένα επικίνδυνο κρασί για να το πιεις.

Το ελιξίριο της Ειρήνης

Αλλά αυτό το έκανε πιο αναγκαίο, πιο ουσιαστικό, πιο σημαντικό να το υπερασπιστούμε, και έκανα ό,τι μπορούσα, μαζί με πολλούς άλλους, για να το υπερασπιστώ. Ομολογώ ότι υπήρξαν φορές που θα προτιμούσα να είχα πιει το ελιξίριο της Ειρήνης και να περνούσα τη ζωή μου καθισμένος κάτω από ένα δέντρο φορώντας ένα μακάριο χαμόγελο, αλλά αυτό δεν ήταν το μπουκάλι που μου έδωσε ο πλανόδιος πωλητής.

Ζούμε σε μια εποχή που δεν πίστευα ότι θα έβλεπα, σε μια εποχή όπου η ελευθερία -και ιδίως η ελευθερία της έκφρασης, χωρίς την οποία ο κόσμος των βιβλίων δεν θα μπορούσε να υφίσταται- δέχεται από παντού επιθέσεις από αντιδραστικές, αυταρχικές, λαϊκίστικες, δημαγωγικές, ημιμαθείς, ναρκισσιστικές, επιπόλαιες φωνές- όταν οι χώροι εκπαίδευσης και οι βιβλιοθήκες δέχονται εχθρότητα και λογοκρισία- και όταν η εξτρεμιστική θρησκεία και οι φανατικές ιδεολογίες έχουν αρχίσει να εισβάλλουν σε τομείς της ζωής στους οποίους δεν ανήκουν. Και υπάρχουν επίσης προοδευτικές φωνές που υψώνονται υπέρ ενός νέου είδους λογοκρισίας bien-pensant, μιας λογοκρισίας που φαίνεται ενάρετη και την οποία πολλοί άνθρωποι, ιδίως οι νέοι, έχουν αρχίσει να βλέπουν ως αρετή.

Όπως λέει ο Καβάφης, «οι βάρβαροι έρχονται σήμερα», και αυτό που ξέρω είναι ότι η απάντηση στον φιλισταϊσμό είναι η τέχνη, η απάντηση στον βαρβαρισμό είναι ο πολιτισμός, και σε έναν πολιτιστικό πόλεμο μπορεί να είναι οι πάσης φύσεως καλλιτέχνες – κινηματογραφιστές, ηθοποιοί, τραγουδιστές, συγγραφείς – που μπορούν ακόμη, όλοι μαζί, να απομακρύνουν τους βαρβάρους από τις πύλες.»

Πηγή: Guardian | Salman Rushdie | Kεντρική φωτογραφία θέματος: REUTERS/Luke MacGregor