Αρχάγγελος Μιχαήλ: Ο προστάτης του εκλεκτού του Θεού στη γη

Ένα από τα πλέον γνωστά εκθέματα του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου είναι η υψηλής καλλιτεχνικής αξίας φορητή εικόνα του Αρχαγγέλου Μιχαήλ που προέρχεται από σημαντικό εργαστήριο της Κωνσταντινούπολης και χρονολογείται στην Υστεροβυζαντινή ή Παλαιολόγεια Περίοδο.

Ο Αρχάγγελος παριστάνεται μέχρι τη μέση, σε μετωπική στάση, κρατώντας με το δεξί χέρι μακρύ σκήπτρο και υποβαστάζοντας με το αριστερό τη σφαίρα του κόσμου (διάφανη, με σταυρό στην κορυφή), που φέρει τρία μεγάλα χρυσά γράμματα, τα σπάνια αρχικά Χ(ριστός) Δ(ίκαιος) Κ(ριτής), καθώς και παράσταση κεφαλής λέοντος.

Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ φορεί καστανό χιτώνα με λεπτές χρυσοκονδυλιές και πράσινο ιμάτιο. Οι απλωμένες πρασινωπές φτερούγες του κυριαρχούν στο χρυσό βάθος, στο πάνω μέρος του οποίου αναγράφεται με κόκκινα κεφαλαία γράμματα η επιγραφή: Ο ΑΡΧ(ΩΝ) ΜΙΧΑΗΛ Ο ΜΕΓΑC ΤΑΞΙΑΡΧΗ(C).

Η εύρωστη μορφή του Αρχαγγέλου, με τις κλασικές αναλογίες, το καλοσχηματισμένο ωοειδές πρόσωπο, γεμάτο χάρη και ευγένεια, τα μακριά και σγουρά μαλλιά, τους πλατείς ώμους και τα μεγάλα δάχτυλα, δεν αφήνει αμφιβολία για την προέλευση του έργου από αριστοκρατικό εργαστήριο της Κωνσταντινούπολης κατά το α’ μισό του 14ου αιώνα.

Η μορφή του λέοντος στη σφαίρα, η επωνυμία που συνοδεύει τον Αρχάγγελο, αλλά και η εικονογραφική σύνδεσή του με τη μορφή του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στις τοιχογραφίες της Δευτέρας Παρουσίας στο παρεκκλήσι της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη (1315-1320), μας επιτρέπουν να εικάσουμε ότι η παράσταση έχει εσχατολογικό περιεχόμενο: αναφέρεται στην Ώρα της Κρίσεως, μια και τονίζεται ιδιαίτερα η ιδιότητα του Αρχαγγέλου ως ψυχοπομπού.

Εξάλλου, σύμφωνα με μια επιπρόσθετη εικονογραφική ανάλυση, η εικονιζόμενη σφαίρα του κόσμου παραπέμπει στην ιδιότητα του Αρχαγγέλου Μιχαήλ ως προστάτη του βυζαντινού αυτοκράτορα —του εκλεκτού του Θεού στη γη— και της κοσμικής του εξουσίας.

Η θαυμάσια εικόνα του Αρχαγγέλου Μιχαήλ (διαστάσεων 110×80 εκ.), όπως διαβάζουμε στην εφημερίδα «Το Βήμα» που είχε κυκλοφορήσει ανήμερα τα Χριστούγεννα του 1958, εδωρήθη στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο από έναν ομογενή.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 25.12.1958, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Αξίζει να σημειωθεί ότι στο συγκεκριμένο δημοσίευμα του «Βήματος» αναφέρεται πως τα γράμματα ΧΔΚ πάνω στη σφαίρα του κόσμου είναι —σύμφωνα με το διαπρεπή βυζαντινολόγο, πανεπιστημιακό δάσκαλο και ακαδημαϊκό Γεώργιο Σωτηρίου, τότε διευθυντή του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου— τα αρχικά των λέξεων Χριστός Δεσπότης Κόσμου (και όχι των λέξεων Χριστός Δίκαιος Κριτής, όπως αναφέρεται σήμερα στο διαδικτυακό τόπο του Μουσείου).

*Οι φωτογραφίες που συνοδεύουν το παρόν άρθρο προέρχονται από το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο (byzantinemuseum.gr και ebyzantinemuseum.gr).