Κεμάλ Ατατούρκ: Το αναμορφωτικό πρόγραμμα ενός αυταρχικού ηγέτη

Στις 10 Νοεμβρίου 1938 πεθαίνει, σε ηλικία 57 ετών, ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, που την ημέρα εκείνη κατέχει τη θέση του Προέδρου της Τουρκικής Δημοκρατίας.

Στην Ελλάδα, το όνομα Κεμάλ Ατατούρκ, είναι ταυτισμένο  με ορισμένες από τις πιο μελανές σελίδες της ιστορίας μας: τη Γενοκτονία των Ποντίων και τη Μικρασιατική Καταστροφή. Η πολιτική του οδήγησε στον θάνατο και τον ξεριζωμό εκατοντάδων χιλιάδων Ελλήνων και άλλων πληθυσμών.

Ταυτόχρονα, ο Κεμάλ Ατατούρκ υπήρξε ο αναμορφωτής της Τουρκίας, ακολουθώντας όμως πολλές φορές σκληρότατες μεθόδους, και προσωπικότητα που πρωταγωνίστησε στα Βαλκάνια σε μία εποχή που η ευρύτερη περιοχή αποτέλεσε επίκεντρο παγκόσμιου γεωπολιτικού ενδιαφέροντος.

«ΤO BHMA», 11.11.1938, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Αναμόρφωση και αυταρχισμός

Γράφει η Κατερίνα Λυμπεροπούλου στο «ΒΗΜΑ» το 2002:

«Ενας θερμός πατριώτης, ένας γνήσιος δημοκράτης, ένας πρωτοπόρος εκσυγχρονιστής ή ένας αυταρχικός πολιτικός και ένας στυγνός δικτάτορας; Ενα είναι σίγουρο: ο, γεννηθείς στη Θεσσαλονίκη, ιδρυτής και πρώτος πρόεδρος της τουρκικής δημοκρατίας – την οποία ανακήρυξε επισήμως το βράδυ της 29ης Οκτωβρίου του 1923 – Μουσταφά Κεμάλ, ο οποίος προσέλαβε το χαρακτηρισμό «Ατατούρκ» («Ο πατέρας των Τούρκων»), ήταν ένας άνθρωπος που ήξερε να παίρνει το πεπρωμένο στα χέρια του.

»Σήμερα, 64 χρόνια μετά τον θάνατό του, δεν υπάρχει πόλη ή χωριό της τουρκικής επικράτειας χωρίς τόπο εορτασμού του Κεμάλ, δεν νοείται κεντρική πλατεία χωρίς ένα ή δύο αγάλματά του. Και αλίμονο στον Τούρκο που – όπου και αν βρίσκεται – δεν θα μείνει ακίνητος στις 9.05 το πρωί κάθε 10ης Νοεμβρίου, επέτειο του θανάτου του, στιγμή που τα πάντα σταματούν για πέντε λεπτά. Τα αυτοκίνητα ακινητοποιούνται, οι πεζοί σταματούν και στις μεγάλες πόλεις η απόλυτη σιγή έχει κάτι το τρομακτικό.

»Τρομακτικές ήταν και οι μέθοδοι που χρησιμοποίησε ο Κεμάλ για να απαλλάξει το Ισλάμ από τις σκοταδιστικές τάσεις του που κρατούσαν τη χώρα του δέσμια του 19ου αιώνα και, αφού κατήργησε το σουλτανάτο και το χαλιφάτο, να δομήσει επί της χθεσινής Τουρκίας μια Τουρκία σύγχρονη, ικανή να καταλάβει τιμητική θέση στους κόλπους των «πολιτισμένων εθνών». Και οι συμπατριώτες του δεν άργησαν να έρθουν ενώπιον σκληρών διλημμάτων.

»Είναι προτιμότερο να απαγγείλει κανείς την προσευχή στην τουρκική ή να πάει στη φυλακή επειδή χρησιμοποίησε την αραβική γλώσσα; Είναι καλύτερα να φοράει ένα ευρωπαϊκό καπέλο ή να απαγχονιστεί επειδή φοράει φέσι; Οι περισσότεροι Τούρκοι δεν δίστασαν να επιλέξουν τη λιγότερο επώδυνη λύση.

»Αποτέλεσμα, όπως έγραψε η εφημερίδα «Le Temps» λίγο μετά τον θάνατό του, «…ο γενειοφόρος Τούρκος με το κόκκινο φέσι που κλειδαμπάρωνε τις πεπλοφορούσες γυναίκες του στο χαρέμι έχει δώσει τη θέση του στον καλοξυρισμένο πολίτη της δημοκρατίας του Ατατούρκ που οδηγεί τη σύζυγό του σε χορούς και στις παραλίες, ενώ η γυναίκα απέκτησε δικαίωμα ψήφου, εκλέγεται στη Βουλή, οδηγεί αεροπλάνο και μετέχει σε επιστημονικά συνέδρια χάρη στη βούληση ενός ανθρώπου που είχε ήδη απελευθερώσει τη χώρα του από τον ξένο ζυγό…».

Ο Κεμάλ εγκαινιάζει το Μουσείο Γλυπτικής στην Άγκυρα

Κεμαλισμός και εκκοσμίκευση

Όπως γράφει στο «ΒΗΜΑ» η Άννα Καραμάνου, συγγραφέας του βιβλίου «100 χρόνια Τουρκία. Εθνικισμός, Φεμινισμός, Ευρωπαϊσμός & Πολιτικό Ισλάμ»:

«Ο Κεμάλ, λάτρης του ευρωπαϊκού τρόπου ζωής και εμπνεόμενος από τη δυτικοευρωπαϊκή διανόηση, ταύτισε τον εκσυγχρονισμό με τον εξευρωπαϊσμό. Μαζί με την εκκοσμίκευση του κράτους και τον εθνικισμό αποτέλεσαν τους βασικούς πυλώνες του κεμαλικού δόγματος πάνω στους οποίους στηρίχτηκε η σύγχρονη Τουρκία. Κυρίαρχη πεποίθησή του ήταν ότι το μέλλον του τουρκικού έθνους και η πρόοδός του ήταν δεμένα με τον πολιτισμό, που για εκείνον σήμαινε τον πολιτισμό της Δύσης και κανέναν άλλον!

»Ως πρώτο του στόχο έθεσε την εκκοσμίκευση της κατά 99% μουσουλμανικής χώρας του, εκμηδενίζοντας τη θεοκρατική δύναμη του Ισλαμικού Χαλιφάτου και καταργώντας την αραβική, δηλαδή τη γλώσσα και τη γραφή του Κορανίου.

»Στη συνέχεια, αντικατέστησε τον ιερό νόμο Σαρία με ευρωπαϊκό συνταγματικό δίκαιο, απαγόρευσε την παραδοσιακή ισλαμική ενδυμασία, εξάλειψε τα προνόμια των μεγάλων φεουδαλικών οικογενειών, κατάργησε τα θρησκευτικά σχολεία, τον θρησκευτικό γάμο, την πολυγαμία και τους παιδικούς γάμους, καθιέρωσε μεικτή εκπαίδευση αγοριών και κοριτσιών και παραχώρησε το μονοπώλιο της εκπαίδευσης στο κράτος.

»Το 1925 ψήφισε τον νόμο 677 που κήρυξε παράνομα τα μοναστήρια (tekke), τη χρήση των τάφων ως τόπων λατρείας και τις ισλαμικές αδελφότητες. Το ίδιο έτος υιοθέτησε το δυτικό ημερολόγιο και το 1928 κατάργησε το άρθρο του συντάγματος που όριζε το Ισλάμ ως θρησκεία του κράτους.

Ο Κεμάλ στη Νομική Σχολή της Κωνσταντινούπολης, 1930.

Η θέση της γυναίκας

»Τα δικαιώματα των γυναικών αποτέλεσαν σημαντικό μέρος του προγράμματος εκκοσμίκευσης και εξευρωπαϊσμού και λειτούργησαν ως βαρόμετρο για τον εκσυγχρονισμό. Η σύζυγός του Κεμάλ, Λατιφέ Ουσακί, απόφοιτη της Σορβόνης, συνέβαλε αποφασιστικά στη διαμόρφωση του οράματος για τη σύγχρονη Τουρκία και τα δικαιώματα των γυναικών.

»Η επίσημη ιστοριογραφία την αγνόησε, όπως όλες τις σημαντικές γυναίκες της εποχής. Το 1930 αναγνωρίστηκε δικαίωμα ψήφου στις τοπικές εκλογές και διορίστηκαν 13 γυναίκες δικαστές. Το 1934 δόθηκαν στις γυναίκες πλήρη πολιτικά δικαιώματα και το 1935 εκλέχτηκαν 18 γυναίκες στη Μεγάλη Εθνική Συνέλευση των 395 μελών. Η φιλειρηνική πολιτική του Κεμάλ σφραγίστηκε με το Σύμφωνο Ειρήνης και Φιλίας μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας, που υπέγραψαν στην Aγκυρα το 1930 οι ηγέτες Κεμάλ Ατατούρκ και Ελευθέριος Βενιζέλος. Το Σύμφωνο παρέμεινε ενεργό μέχρι τη δεκαετία του 1950, όταν εμφανίστηκε το Κυπριακό ζήτημα».

Ο Κεμάλ παρουσίαζει το νέο τουρκικό αλφάβητο, 1928

Ο στόχος

Σύμφωνα με τον Σαλίμ Τσεβίκ, επιστημονικό συνεργάτη του γερμανικού Ιδρύματος Επιστήμης και Πολιτικής (SWP) στο Βερολίνο, την εποχή εκείνη ο Ατατούρκ και οι συνοδοιπόροι του είχαν κυρίως έναν στόχο: Να αποτρέψουν την ολοκληρωτική ήττα, να διασώσουν ό,τι απέμεινε μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, να ιδρύσουν ένα νέο κράτος που θα μπορεί να αντιμετωπίζει επιθέσεις από το εξωτερικό, αλλά και το εσωτερικό της χώρας. Και όπως αναφέρει ο Σαλίμ Τσεβίκ: «Αυτός ο στόχος έχει επιτευχθεί σε μεγάλο βαθμό».