Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος IΒ’)

Το τελευταίο από τα σωζόμενα έργα του Αριστοφάνη, ο Πλούτος, παρουσιάστηκε στο αθηναϊκό κοινό το 388 π.Χ. (γνωρίζουμε ότι ένα έργο με τον ίδιον τίτλο και μάλλον το ίδιο θέμα είχε διδάξει ο κορυφαίος κωμωδοποιός ήδη το 408 π.Χ.). Το ζήτημα που πραγματεύεται ο όψιμος Αριστοφάνης στον Πλούτο του, με αφορμή εξ όσων μπορούμε να εικάσουμε τον οικονομικό μαρασμό της Αθήνας μετά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, είναι παλαιότατο: η κακή και άδικη κατανομή των αγαθών της ζωής.

Το αξιοσημείωτο, όμως, είναι ότι το πράττει αυτό χωρίς να προτάσσει το προσωπικό σκώμμα και την αισχρολογία –το σκωπτικό και το άσεμνο, αυτά τα δύο δομικά συστατικά της Αρχαίας Κωμωδίας–, αλλά και χωρίς να χρησιμοποιεί κανένα χορικό. Γι’ αυτό και θεωρείται ότι ο Πλούτος, μαζί με το έτερο σωζόμενο όψιμο έργο του Αριστοφάνη, τις Εκκλησιάζουσες, σηματοδοτεί τη μετάβαση από την Αρχαία ή Παλαιά Κωμωδία στις μεταγενέστερες μορφές της κωμωδίας, στη Μέση και κατ’ επέκταση στη Νέα Κωμωδία.

Επανερχόμενος στο πρόβλημα της πρέπουσας διαπαιδαγώγησης των νέων, που τον είχε απασχολήσει τόσο στους Δαιταλείς όσο και στις Νεφέλες, ο Αριστοφάνης παρουσιάζει ένα χρηστό πολίτη, το γέροντα Χρεμύλο, στο μαντείο των Δελφών, να ζητά να μάθει ποια θα ήταν η καλύτερη συμβουλή που θα μπορούσε να δώσει στο μονάκριβο γιο του, δεδομένου ότι στον τότε κόσμο κυριαρχούσαν η αδικία και η κατεργαριά. Ο Απόλλων τού απαντά αλληγορικά ως συνήθως: ο Χρεμύλος θα έπρεπε να φιλοξενήσει στο σπίτι του τον πρώτο άνθρωπο που θα συναντούσε βγαίνοντας από το μαντείο. Το ζαρωμένο και βρομισμένο γεροντάκι που συναντά ο Χρεμύλος είναι στην πραγματικότητα ο θεός Πλούτος, που τον τύφλωσε ο Δίας όταν ήταν παλικάρι, επειδή ήθελε να χαρίζει τα αγαθά του στους δίκαιους, τους σοφούς και τους έντιμους.

Ο Χρεμύλος και ο τετραπέρατος δούλος του, ο Καρίων, περιθάλπουν τον Πλούτο, ο οποίος πρόκειται να ξαναβρεί το φως του με μια θαυματουργή θεραπεία στο ιερό του Ασκληπιού. Αυτό επιχειρεί να το αποτρέψει η Πενία –η προσωποποίηση της φτώχειας–, που στη λεκτική αντιπαράθεσή της με τον Χρεμύλο εξυμνεί τα αγαθά της και υπερασπίζεται τις χάρες της φτωχής πλην τίμιας ζωής, τον καθημερινό σκληρό αγώνα για να εξασφαλιστεί ο άρτος ο επιούσιος.

Τελικά, όπως μαθαίνουμε από τη διεξοδική περιγραφή του Καρίωνος, ο τυφλός θεός θεραπεύεται από τον Ασκληπιό. Τα πλούτη μοιράζονται στους καλούς και στους δίκαιους, και ένα καινούριο σκηνικό διαμορφώνεται. Ο δίκαιος άνθρωπος εκφράζει την ευγνωμοσύνη του για τη νέα ζωή του, τη γεμάτη ευτυχία. Στην αντίθετη πλευρά βρίσκονται ο συκοφάντης, που βλέπει τις δουλειές του να πηγαίνουν από το κακό στο χειρότερο, και η παραδομένη στον έρωτα γριά, που δεν μπορεί πλέον να απολαύσει τις υπηρεσίες ενός ωραίου νέου.

Στη σκηνή εμφανίζεται ακολούθως ο Ερμής, ο οποίος γνωστοποιεί στον Καρίωνα την οργή του Δία και τη μεγάλη ταραχή που επικρατεί στον Όλυμπο εξαιτίας της διακοπής των θυσιών που προσέφεραν οι θνητοί στους θεούς από τη στιγμή που ο Πλούτος άρχισε να βλέπει. Ο ίδιος ο Ερμής μάλιστα, αδιαφορώντας για τους άλλους θεούς, αναζητά μια νέα θέση, μια οποιαδήποτε δουλειά στον κόσμο των θνητών, στον κόσμο του Πλούτου.

Στον Πλούτο καταφεύγει, στο τέλος του έργου, και ο ιερέας του Διός Σωτήρος, απελπισμένος κι αυτός από την παύση των θυσιών. Ο Χρεμύλος φροντίζει να τον καθησυχάσει, λέγοντάς του ότι ο Πλούτος θα οδηγηθεί εκεί όπου ήταν η θέση του τον παλιό καλό καιρό, στον οπισθόδομο –στο θησαυροφυλάκιο δηλαδή– του Παρθενώνα.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, η Δέσπω Διαμαντίδου (Γριά) και ο Σταύρος Παράβας (Χρεμύλος) στον «Πλούτο» του Αριστοφάνη, σε παράσταση του Εθνικού Θεάτρου στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου τον Αύγουστο του 1985 (πηγή: Ψηφιοποιημένο αρχείο Εθνικού Θεάτρου/www.nt-archive.gr).

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Α’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Β’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Γ’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Δ’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Ε’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος ΣΤ’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Ζ’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Η’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Θ’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος I’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος IΑ’)