Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Η αττικοϊωνική διαλεκτική ομάδα (Μέρος Β’)

Στο χώρο της γραμματείας, η ιωνική υπήρξε η πρώτη και η πλέον διαδεδομένη γλώσσα του πεζού λόγου. Αποτελώντας μία από τις πλέον εξευγενισμένες μορφές του περίφημου ιωνικού πολιτισμού, άκμασε ήδη από τους Αρχαϊκούς Χρόνους –ως μια καλλιεργημένη γλώσσα, απαλλαγμένη από τοπικά ιδιωματικά στοιχεία– και λειτούργησε ως βάθρο για τη δημιουργία των ποικίλων εκείνων γλωσσών που αποτέλεσαν το όργανο έκφρασης κάθε λογοτεχνικού είδους στην ελληνική αρχαιότητα. Κατ’ αρχάς, στοιχεία ιωνικά –καθώς και αιολικοί τύποι, οφείλουμε να προσθέσουμε– περιλαμβάνονται κατά κύριο λόγο στη γλώσσα των επών, στη λεγόμενη ομηρική γλώσσα. Το ίδιο παρατηρούμε και στη λυρική ποίηση, προπάντων στην ελεγεία (ιωνική με επικά γλωσσικά στοιχεία) και στον ίαμβο (κοινή ιωνική με λαϊκά μέτρα).

Εξάλλου, η ιωνική είναι η γλώσσα που χρησιμοποίησαν οι φορείς της φιλοσοφικής σκέψης, αλλά και επιστήμονες όπως οι ιατροί. Αυτό έπραξε τον 5ο αιώνα π.Χ. ο Ιπποκράτης o Kώος, ο πατέρας και θεμελιωτής της επιστημονικής ιατρικής, αυτό έπραξαν και οι επίγονοί του, οι ιατροί των σχολών της Κω και της γειτονικής καρικής Κνίδου. Βεβαίως, η ιωνική είναι επιπλέον η γλώσσα της ιστορίας ήδη από τα χρόνια του γεωγράφου Εκαταίου του Μιλησίου (6ος-αρχές 5ου αιώνα π.Χ.), κύριου εκπροσώπου της ελληνικής ιστοριογραφίας που αναπτύχθηκε στην Ιωνία, ενώ αξίζει να σημειωθεί ότι και στο έργο του Θουκυδίδη διακρίνονται τα ίχνη ιωνικών επιδράσεων.

Η αττική διάλεκτος, από την άλλη πλευρά, χρησιμοποιήθηκε στη ρητορική –ένα πεδίο που ήταν ξένο προς την ιωνική σκέψη–, ενώ από τον 5ο αιώνα π.Χ. κατέστη το εκφραστικό μέσο όλων των πεπαιδευμένων ελληνοφώνων, παραμερίζοντας βαθμηδόν (ως αττικοϊωνική ή ελληνιστική κοινή από τον 4ο αιώνα π.Χ.) στον πεζό λόγο όλες τις αρχαιοελληνικές διαλέκτους. Ξεχωριστής αναφοράς χρήζει ασφαλώς το γεγονός ότι η αττική διάλεκτος υπήρξε από τον 5ο αιώνα π.Χ. η κατεξοχήν γλώσσα του δράματος, τουλάχιστον στα διαλογικά μέρη.

Όσον αφορά πάλι την ευβοϊκή διάλεκτο (η Εύβοια, θυμίζουμε, ήταν κομμάτι του ιωνικού κόσμου), αυτή δέχτηκε αρχικά –και εύλογα λόγω γειτνίασης– την επίδραση της βοιωτικής διαλέκτου. Όμως, στη συνέχεια, αρχής γενομένης από τα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ., η φυσιογνωμία της καθορίστηκε από την επίδραση της αττικής διαλέκτου, μια και η Εύβοια ανήκε από τότε στην αθηναϊκή σφαίρα επιρροής.

Ολοκληρώνοντας τη συνοπτική αναφορά μας στην αττικοϊωνική διαλεκτική ομάδα, οφείλουμε να επισημάνουμε τη διάδραση της ιωνικής και της αττικής διαλέκτου. Είναι αλήθεια ότι η αθηναϊκή υπεροχή από οικονομικής, στρατιωτικής και πολιτιστικής απόψεως επέφερε την κυριαρχία της αττικής διαλέκτου και τον παραγκωνισμό της ιωνικής διαλέκτου στο χώρο του πεζού λόγου. Όμως, η μακροχρόνια συνύπαρξη των δύο διαλέκτων και το κύρος της ιωνικής γραμματείας άφησαν το ευκρινές αποτύπωμά τους στην περίφημη κοινή, σε επίπεδο φωνολογικό και μορφολογικό, σύνταξης και λεξιλογίου. Η ελληνιστική κοινή, η γλώσσα που διαμορφώθηκε στην Αθήνα με βάση μια συντηρητική μορφή της αττικής διαλέκτου (εκείνη που χρησιμοποιούσαν τα μορφωμένα στρώματα) και αποτέλεσε τη βάση όλων των νεοελληνικών ιδιωμάτων, περιλαμβάνει αρκετά στοιχεία της ιωνικής διαλέκτου.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, ο Ιπποκράτης o Kώος, ο πατέρας και θεμελιωτής της επιστημονικής ιατρικής.

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Η αττικοϊωνική διαλεκτική ομάδα (Μέρος Α’)