Αλέξανδρος Παπαναστασίου: Ο πρωτοπόρος σοσιαλιστής

Με το σιγοπέρασμα του χρόνου όλο και γιγαντώνεται η φυσιογνωμία του Αλεξάνδρου Παπαναστασίου. Εις τις σημερινές όμως απελπιστικές συνθήκες εφτά φορές κυριολεκτικά αναζητιέται ο πρωτοπόρος και πραγματιστής σοσιαλιστής μεγάλος πολιτικός.

Οι φουρτουνιασμένοι καιροί δεν καταστάλαξαν στον άμοιρο αυτόν τόπο —που, έναν και πλειο χρόνο μετά την απελευθέρωσίν του, δεν ευρήκε ακόμα ούτε την πολιτική ούτε την οικονομική ούτε την πνευματική ελευθερία και ησυχία του— για να αρχίση να εκτιμιέται στις λεπτομέρειές του το δημιουργικό έργο του Αλεξάνδρου Παπαναστασίου για τον ελληνικό λαό. Ένα πράγμα όμως ημπορεί να ειπωθή σήμερα: πως ο Παπαναστασίου υπήρξε ο περισσότερο ρεαλιστής πολιτικός μετά τον Βενιζέλο στην εποχή μας.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 17.11.1945, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Στο σοσιαλισμό ωδήγησε τον ελληνικό λαό πρώτος ο Παπαναστασίου. Σάμε την εποχή του, σάμε το κίνημα δηλαδή του 1909, οι σοσιαλιστικές διεκδικήσεις στην Ελλάδα ήταν ή ουτοπικές ή μεμονωμένες στο χαρτί προσπάθειες ευγενικών ατόμων. Ο Παπαναστασίου έφτιαξε την εποχή αυτή μια ομάδα κοινωνιολόγων —που οι περισσότεροι από τους αλησμόνητους αυτούς πέθαναν πλεια— που επίστευαν εις την καλλίτερη τύχη του λαού, είχαν την πνευματική υπεροχή και καθοδήγησαν σ’ αυτή την εξέλιξιν και τον Βενιζέλο και επήραν σιγά-σιγά και την πολιτική δύναμιν και εξουσία και έθεσαν στην πρακτική εφαρμογή τις ιδέες των, καθολικά προοδευτικές και εξελικτικές την εποχή εκείνη για τον τόπο.

Ο σοσιαλισμός του Παπαναστασίου ήταν η πεντακάθαρη εφαρμογή της φυσικής δημοκρατικής αρχής και της θεμελιώδους κοινωνικής δικαιοσύνης σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής, πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές, πνευματικές, καλλιτεχνικές, γλωσσικές κ.λπ. Δεν ήταν καθόλου ουτοπικός, ούτε ανεδαφικός για την Ελλάδα, από ξένη δηλαδή εισαγωγή. Ίσα-ίσα που εζύγισε τις ελληνικές συνθήκες και προσεπάθησε να καθοδηγήση τον εργατικό και αγροτικό πληθυσμό σε εξέλιξιν που και το λαϊκό πνεύμα ήταν κατάλληλο να αφομοιώση, και οι οικονομικές δυνάμεις του τόπου ημπορούσαν να βαστάξουν και η αντίδρασις του κεφαλαίου και των τσιφλικούχων να παραχωρήσουν, μάλιστα πολλές φορές και θεληματικά.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 17.11.1945, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Αν ζούσε ο Παπαναστασίου —που στην ακμή του, ήρεμα και σε μια στιγμή, έσβησε στις 17 του Νοέμβρη του 1936— πολλά θα είχαν γίνη σάμε σήμερα. Η δικτατορία δεν θα μας αφάνιζε πέρα ως πέρα, η εθνική αντίστασις κατά των απαισίων κατακτητών θα ήταν περισσότερο ομονιασμένη και συστηματική, και το κίνημα του Δεκέμβρη δεν θα είχε αφορμή καμμιά για να δημιουργηθή. Γιατί ο Παπαναστασίου ήταν ρεαλιστής πολιτικός. Γιατί με τη μικρή σχετικά διαρκώς πολιτική δύναμίν του επέβαλλε τας ορθάς λύσεις. Γιατί ο Παπαναστασίου προέβλεπε, και πολιτική είνε η πρόβλεψις. Και αυτή την αγεφύρωτο σημερινή αντίθεσιν θα απήμβλυνε η καθάρια δημοκρατική φύσις του,  η πειθώ του ψυχραίμου λόγου του, η αδιάβλητη ευθύτης και αλήθεια του αδαμάντινου χαρακτήρος του.

Ο Παπαναστασίου όμως απέθανε. Σκυφτοί στον τάφο του σήμερα πενθούμε τα εννέα χρόνια της απωλείας του, που συνέπεσαν να είνε και μια συνεχής συμφορά της Ελλάδας. Μα και πιστεύουμε όμως πως ο σημερινός λαός της αλβανικής εποποιίας και της αδάμαστης αντίστασης —για να μείνωμε στη σημερινή εποχή— είνε άξιος να ζήση καλλίτερα, θέλει συνειδητά να ζήση καλλίτερα και θα ζήση καλλίτερα.

*Άρθρο του Δημητρίου Καλιτσουνάκη (1886-1982), διαπρεπούς οικονομολόγου και πανεπιστημιακού δασκάλου, για τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου, που είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» το Σάββατο 17 Νοεμβρίου 1945, στην ένατη επέτειο του θανάτου του σπουδαίου πολιτικού και κοινωνιολόγου.

 Ο Δημήτριος Καλιτσουνάκης

Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, με καταγωγή από το Λεβίδι Αρκαδίας, γεννήθηκε στην Τρίπολη στις 8 Ιουλίου 1876 και απεβίωσε στην Εκάλη στις 17 Νοεμβρίου 1936.

Ευρέως γνωστός ως ο Πατέρας της Δημοκρατίας, ο Παπαναστασίου υπήρξε μια από τις σημαντικότερες πολιτικές προσωπικότητες του α’ μισού του 20ού αιώνα στη χώρα μας, ένας ενάρετος πολιτικός άνδρας με πρωτοποριακές αντιλήψεις και πραγματικά μεταρρυθμιστικό πνεύμα.

«Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 13.11.1986, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ακολούθως δε (κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα) κοινωνιολογία, φιλοσοφία και οικονομικά σε ευρωπαϊκά πανεπιστήμια (Χαϊδελβέργη, Βερολίνο, Λονδίνο, Παρίσι), δίδοντας έμφαση στα ζητήματα του συνεργατισμού και στις κυρίαρχες συνεταιριστικές αντιλήψεις των αρχών του 20ού αιώνα.

Ο Παπαναστασίου, ο οποίος υπήρξε ένας από τους πρωτεργάτες της ίδρυσης της Κοινωνιολογικής Εταιρείας, εξελέγη κατ’ επανάληψιν βουλευτής, άσκησε επιτυχώς διάφορα υπουργικά καθήκοντα και ανέλαβε δις —επ’ ολίγον— την πρωθυπουργία (1924, 1932).

«Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 13.11.1986, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Στο επίκεντρο της προσοχής και του ενδιαφέροντός του βρίσκονταν πάντα τα κοινωνικά και τα αγροτικά θέματα, καθώς και το ζήτημα της συνεννόησης και συνεργασίας των λαών της Βαλκανικής, με σκοπό τη διατήρηση της ειρήνης και της ασφάλειας στην πολύπαθη αυτή γωνιά της Ευρώπης.

Ο Παπαναστασίου αγωνίστηκε, μεταξύ άλλων, για τη θεμελίωση του δημοκρατικού κοινοβουλευτικού πολιτεύματος στις ψυχές των πολιτών, για την επιστημονική και πνευματική ελευθερία, για την αποκατάσταση των ακτημόνων καλλιεργητών και των προσφύγων, για την επικράτηση της δημοτικής γλώσσας, καθώς και για το άνοιγμα της εκπαίδευσης σε όλους τους Έλληνες και σε όλες τις Ελληνίδες.

«Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 13.11.1986, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ένα από τα πλέον σημαντικά ορόσημα του πολυκύμαντου πολιτικού βίου του Παπαναστασίου αποτέλεσε η δημοσίευση του περίφημου «Δημοκρατικού Μανιφέστου» στις 12 Φεβρουαρίου 1922, λίγους μήνες πριν από την κατάρρευση του Μικρασιατικού Μετώπου και τη Μικρασιατική Τραγωδία, κίνηση που οδήγησε στη σύλληψη και τη φυλάκισή του.

Με το εν λόγω μανιφέστο ο Παπαναστασίου και οι ομοϊδεάτες του (Γ. Βηλαράς, Σ. Θεοδωρόπουλος, Π. Καραπάνος, Κ. Μελάς, Δ. Πάζης, Θρ. Πετιμεζάς) επέκριναν την πολιτική που ακολουθούσαν οι τότε φιλοβασιλικές κυβερνήσεις στο Μικρασιατικό Ζήτημα και επέρριπταν στο Στέμμα την ευθύνη για τις εθνικές συμφορές που επέκειντο.