Η συγκλονιστική ιστορία του «Φιλιού» του Ογκίστ Ροντέν

Πρέπει να είναι μια από τις πιο ειλικρινείς – και πιο δημοφιλείς – εικόνες σαρκικού έρωτα στην ιστορία της τέχνης: Το μνημειώδες μαρμάρινο γλυπτό του Ογκίστ Ροντέν (Auguste Rodin) με δύο γυμνούς εραστές που έχουν συγχωνευτεί μέσα στο πάθος τους, γνωστό απλώς ως «Το φιλί». Με κομψά και εύκαμπτα σώματα, τα οποία δημιουργούν μια εντυπωσιακή αντίθεση με τον αδρά σμιλεμένο βράχο πάνω στον οποίο κάθονται, οι αγαπημένοι του Ροντέν φαίνονται αιώνιοι και εξιδανικευμένοι: Μια καθολική αναπαράσταση του σεξουαλικού «ζαζαζού», που αγνοεί όλα τα άλλα.

Τρεις μαρμάρινες εκδοχές του γλυπτού σε φυσικό μέγεθος εκτελέστηκαν κατά τη διάρκεια της ζωής του Ροντέν. Το παλαιότερο βρίσκεται στη συλλογή του Μουσείου Ροντέν στο Παρίσι, το οποίο άνοιξε ξανά, το 2015, μετά από εκτεταμένη ανακαίνιση, στο σπίτι του, το Hôtel Biron, ένα υπέροχο παλάτι του 18ου αιώνα, το οποίο ο γλύπτης χρησιμοποιούσε ως εργαστήριο στο Παρίσι μέχρι τον θάνατό του το 1917.

Ενώ το Φιλί (The Kiss) φαίνεται τόσο αισιόδοξο, απλό και ανέμελο, η ιστορία της δημιουργίας και της μεταγενέστερης ζωής του προσφέρει μια πιο περίπλοκη ιστορία

Δείτε τον Ροντέν στο στούντιό του, το 1915

Καταδικασμένοι εραστές

Το μουσείο ήταν πάντα ένας από τους πιο ρομαντικούς προορισμούς της πόλης. Και, όπως αρμόζει σε αυτή τη Μέκκα για τους νεαρούς εραστές, το «Φιλί» κατέχει εξέχουσα θέση, άμεσα ορατή κατά την είσοδο του επισκέπτη στο κτίριο, στη μέση μιας γκαλερί στο ισόγειο.

Ωστόσο, ενώ το Φιλί (The Kiss) φαίνεται τόσο αισιόδοξο, απλό και ανέμελο, η ιστορία της δημιουργίας και της μεταγενέστερης ζωής του προσφέρει μια πιο περίπλοκη ιστορία. Για παράδειγμα, γνωρίζατε ότι οι ερωμένοι του Ροντέν αναπαριστούν στην πραγματικότητα ένα ζευγάρι καταδικασμένων μοιχών από την Κόλαση του Δάντη;

Το παράνομο πάθος του Πάολο και της Φραντσέσκα

Η προέλευση του γλυπτού εντοπίζεται στο 1880, όταν ο Ροντέν, ο οποίος είχε γεννηθεί σε μια εργατική συνοικία του Παρισιού ως γιος ενός αστυνομικού υπαλλήλου, πλησίαζε τα 40. Μέχρι τότε, είχε εδραιώσει τη φήμη του. Εκείνη τη χρονιά, του ανατέθηκε για πρώτη φορά από το γαλλικό κράτος να σχεδιάσει ένα ζευγάρι μνημειωδών χάλκινων θυρών για ένα νέο μουσείο διακοσμητικών τεχνών.

Ως θέμα επέλεξε την Κόλαση του Δάντη. Σχεδίασε εξαρχής να σμιλέψει ανάγλυφα ένα ζευγάρι ερωτευμένων στη μέση του αριστερού πάνελ της πόρτας. Με την ονομασία Πίστη, η ομάδα θα αναπαριστούσε το παράνομο πάθος του Πάολο και της Φραντσέσκα, τους οποίους ο Δάντης συνάντησε στον δεύτερο κύκλο της κόλασης, χτυπημένους από έναν αιώνιο ανεμοστρόβιλο, και οι οποίοι αποτέλεσαν δημοφιλές θέμα στην τέχνη του 19ου αιώνα.

Photo: Wikimedia Commons

Σε κλίμακα μεγαλύτερη από τη ζωή

Σύμφωνα με την πρωτότυπη ιστορία του 13ου αιώνα, η Φραντσέσκα και ο Πάολο ερωτεύτηκαν ο ένας τον άλλον ενώ κάθονταν δίπλα-δίπλα διαβάζοντας για ιστορίες αυλικών ερώτων, αλλά όταν τους ανακάλυψε ο σύζυγος της Φραντσέσκα, ο οποίος ήταν επίσης αδελφός του Πάολο, τους μαχαίρωσε μέχρι θανάτου. Ο Ροντέν αποφάσισε να απεικονίσει τους εραστές τη στιγμή του πρώτου τους φιλιού. Κοιτάξτε προσεκτικά και μπορείτε να δείτε το βιβλίο να γλιστράει από το αριστερό χέρι του άνδρα.

Στα μέσα της δεκαετίας του 1880, τα σχέδια για το νέο μουσείο ναυάγησαν και οι Πύλες της Κόλασης του Ροντέν, όπως έγινε τελικά γνωστό το γλυπτό, δεν χυτεύτηκε σε μπρούντζο παρά μόνο μετά το θάνατό του. Μέχρι το 1886, όμως, ο Ροντέν είχε ούτως ή άλλως αποφασίσει ότι το ανάγλυφο του Πάολο και της Φραντσέσκα θα λειτουργούσε καλύτερα ως ένα μεγάλο, σπειροειδές γλυπτό σε στρογγυλό σχήμα – και τον επόμενο χρόνο, το γαλλικό κράτος του ανέθεσε να εκτελέσει το έργο σε μάρμαρο, σε κλίμακα μεγαλύτερη από τη ζωή.

«Είναι ένας μαγνήτης για τις σκέψεις του ρομαντικού, σωματικού, νεανικού πάθους»

Για την επόμενη δεκαετία, το Φιλί έμεινε ημιτελές στο εργαστήριο του Ροντέν, καθώς ο ίδιος εστίαζε την προσοχή του αλλού. Το 1898, όμως, ο Ροντέν αποφάσισε να το εκθέσει στο ετήσιο Σαλόνι, μαζί με το μονολιθικό άγαλμα του συγγραφέα Ονορέ ντε Μπαλζάκ, το οποίο η ιστορικός τέχνης και μελετήτρια του Ροντέν, η Catherine Lampert περιγράφει ως το «πιο ριζοσπαστικό έργο» του καλλιτέχνη.

Ενώ το τελευταίο γλυπτό, στο οποίο ο συγγραφέας στέκεται καλυμμένος με μια ρόμπα που καλύπτει ένα παράξενα πριαπικό εξόγκωμα, γελοιοποιήθηκε, το Φιλί αποδείχθηκε αμέσως επιτυχία στο κοινό. Αντιγράφηκε γρήγορα σε μπρούντζο σε διάφορα μεγέθη και μέχρι το 1917 είχαν εμφανιστεί περισσότερα από 300 εκμαγεία. «Είναι ένας μαγνήτης για τις σκέψεις του ρομαντικού, σωματικού, νεανικού πάθους» εξηγεί η Lampert.

Δείτε το βίντεο με την ιστορία του Φιλιού 

«Το γεννητικό όργανο του άνδρα πρέπει να είναι ολοκληρωμένο»

Το 1900, ο ομοφυλόφιλος Βοστονέζος, αρχαιοκάπηλος και ειδήμων, Edward Perry Warren, που ζούσε στο East Sussex της νότιας Αγγλίας, ρώτησε αν ο Ροντέν θα σκεφτόταν να κατασκευάσει ένα αντίγραφο του γλυπτού σε πλήρες μέγεθος «από το καλύτερο δυνατό μάρμαρο» για τη δική του ιδιωτική συλλογή. Ο Γάλλος καλλιτέχνης συναίνεσε και συντάχθηκε συμβόλαιο, το οποίο όριζε την αμοιβή του Ροντέν σε 20.000 φράγκα, καθώς και τον όρο ότι «το γεννητικό όργανο του άνδρα πρέπει να είναι ολοκληρωμένο». Το ολοκληρωμένο έργο παραδόθηκε το καλοκαίρι του 1904, αλλά αποδείχθηκε πολύ μεγάλο για το σπίτι του Warren και έπρεπε να αποθηκευτεί, ατιμωτικά, στο κτίριο του στάβλου.

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, ο Warren το δάνεισε στο Δημαρχείο του Lewes: «Εγκαταστάθηκε στην Αίθουσα Συνέλευσης» λέει η Lampert, «η οποία αποτελούσε χώρο αναψυχής για τα στρατεύματα που είχαν καταλύσει στην πόλη. Στην αίθουσα διοργανώνονταν τακτικά αγώνες πυγμαχίας». Όμως η απρέπεια των γυμνών πρωταγωνιστών του αποδείχθηκε τόσο προσβλητική για τους πουριτανούς ντόπιους, οι οποίοι φοβήθηκαν ότι θα υποκινούσε την άσεμνη συμπεριφορά των στρατιωτών, ώστε περιβλήθηκε από κιγκλίδωμα και καλύφθηκε με σεντόνι. Δύο χρόνια αργότερα, επέστρεψε στον Warren και κρύφτηκε από μπάλες άχυρου, για να προστατευτεί από τις οβίδες. Τελικά, πολύ μετά το θάνατο του Warren το 1928, μπήκε στη συλλογή της Tate, το 1953.

Όλα δεμένα

Μισό αιώνα αργότερα, το Φιλί προκαλούσε και πάλι αντιδράσεις στη Βρετανία. Για χρόνια, είχε καταλάβει την κεντρική ροτόντα της σημερινής Tate Britain, αλλά, μετά το άνοιγμα της Tate Modern το 2000, μεταφέρθηκε στη νέα γκαλερί, όπου μαράζωνε σε ένα πατάρι κοντά στις τουαλέτες.

Όταν η Βρετανίδα καλλιτέχνης Cornelia Parker προσκλήθηκε να συμμετάσχει στην Τριενάλε της Tate το 2003, αποφάσισε να επιστρέψει το Φιλί στην «προνομιακή του θέση» στην Tate Britain, τυλιγμένο σε ένα μίλι σπάγκου. Αυτή ήταν μια αναφορά σε μια διαβόητη έκθεση σουρεαλισμού στη Νέα Υόρκη κατά τη διάρκεια του πολέμου, σχεδιασμένη από τον μοντέρνο καλλιτέχνη Μαρσέλ Ντυσάν, ο οποίος διέσχιζε τον εκθεσιακό χώρο με ένα «μίλι σπάγκο», έτσι ώστε ο μπερδεμένος ιστός του να κρύβει τα άλλα έργα τέχνης.

«Ήταν σαν μια μάχη μεταξύ δύο στυλ» εξηγεί η Parker, αναφερόμενη στη δική της παρέμβαση, την οποία ονόμασε The Distance (A Kiss with String Attached). «Πάντα αγαπούσα τον Ροντέν, αλλά μάλλον αγαπώ περισσότερο τον Ντυσάν. Και ένιωσα ότι, παρόλο που ήταν το πιο διάσημο γλυπτό στην Tate – ο κόσμος το αγαπάει – το Φιλί είχε γίνει λίγο κλισέ. Ήθελα να του δώσω πίσω την περιπλοκότητα που είχε κάποτε: ότι οι σχέσεις μπορούν να είναι βασανισμένες και όχι μόνο αυτό το ρομαντικό ιδεώδες. Έτσι, ο σπάγκος αντικατέστησε τις περιπλοκές των σχέσεων».

O Ροντέν το απέρριπτε: κάποτε αποκάλεσε το Φιλί «ένα μεγάλο γλυπτό μπιχλιμπίδι που ακολουθεί τη συνήθη συνταγή»

Δεν ήταν όλοι ενθουσιασμένοι με την ιδέα της Parker

Γρήγορα εμφανίστηκαν αρνητικά άρθρα στον Τύπο: «Κάποια από αυτά ήταν αρκετά οδυνηρά, αλλά δεν με εξέπληξαν», θυμάται η Parker. «Ίσως τους φάνηκε πολύ αλαζονικό αυτό που έκανα». Ένας εξαγριωμένος επισκέπτης της Τέιτ έβγαλε μάλιστα ένα ψαλίδι και έκοψε τον σπάγκο της Parker πριν προλάβουν να επέμβουν οι φύλακες. Η Tate ήθελε να ασκήσει δίωξη, αλλά η Parker δεν επιθυμούσε να δώσει περισσότερο οξυγόνο στην υπόθεση του επιτιθέμενου. «Αντ’ αυτού, απλώς έδεσα το σπάγκο και τον ξαναέβαλα», λέει, «και αυτό το έκανε ακόμα λιγότερο λυρικό και ελαφρώς πιο punk. Φαντάστηκα ότι ο Ντυσάν θα το απολάμβανε αυτό, οπότε σκέφτηκα ότι θα έπρεπε να το απολαύσω κι εγώ. Στην πραγματικότητα, είναι ένα από τα αγαπημένα μου κομμάτια που έχω κάνει ποτέ».

Βέβαια, η εννοιολογική τέχνη στην οποία πρωτοστάτησε ο Ντυσάν κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα διέφερε ριζικά από τις εύκολες και ευχάριστες στο μάτι φόρμες του Ροντέν. Ωστόσο, και ο Ροντέν ήταν ένας μεγάλος καινοτόμος. «Η φαντασία του πυροδοτήθηκε από την άμεση εγγύτητα με τους άνδρες και τις γυναίκες που πόζαραν γι’ αυτόν» εξηγεί η Lampert, «και η μοντελοποίηση των σωμάτων τους σε πηλό, προσδιορισμένη κατά 360 μοίρες, εξακολουθεί να κόβει την ανάσα και να είναι αξεπέραστη». Επιπλέον, συνεχίζει, «ήταν ένας από τους πρώτους καλλιτέχνες που ήταν περίεργος για τη σεξουαλική εμπειρία των γυναικών».

Ως ένα βαθμό, αυτό είναι εμφανές στο Φιλί, στο οποίο η γυναίκα ανταποδίδει την ενεργή σεξουαλική επιθυμία του άνδρα. (Φημολογείται ότι η έμπνευση για τη γυναίκα στο Φιλί ήταν η ερωμένη του Ροντέν, η γλύπτρια Καμίλ Κλοντέλ, αλλά το γλυπτό ξεκίνησε πριν γνωριστούν).

«Ένα μεγάλο γλυπτό μπιχλιμπίδι που ακολουθεί τη συνήθη συνταγή»

Ωστόσο, η περιέργεια του Ροντέν για τη γυναικεία σεξουαλικότητα είναι ακόμη πιο εμφανής σε άλλα, πιο σαφή έργα τέχνης που εκτίθενται στο Μουσείο Ροντέν, όπως η εκπληκτική Ίριδα, Αγγελιοφόρος των Θεών (1895), στην οποία μια ακέφαλη γυμνή γυναίκα εκσφενδονίζεται στον αέρα μέσα στο διάστημα. Σε μια χειρονομία που μπορεί να παραπέμπει στις ερεθιστικές ρουτίνες των χορευτριών του can-can, το δεξί της χέρι σφίγγει το πόδι της, έτσι ώστε τα πόδια της να ανοίγουν για να αποκαλύψουν το φύλο της.

Το Φιλί δεν είναι τόσο προκλητικό. Αν μη τι άλλο, είναι μια καλαίσθητη απόδοση της επιθυμίας – ένα φιλί, όχι ένας οργασμός. Ίσως γι’ αυτό ο ίδιος ο Ροντέν το απέρριπτε: κάποτε αποκάλεσε το Φιλί «ένα μεγάλο γλυπτό μπιχλιμπίδι που ακολουθεί τη συνήθη συνταγή».

Ο Ογκίστ Ροντέν απεβίωσε στις 17 Νοεμβρίου του 1917.

*Με στοιχεία από bbc.com