Η ηγεμονία ως μέθοδος

Η ηγεμονία είναι μια από τις πιο πολυχρησιμοποιημένες έννοιες από το θεωρητικό λεξιλόγιο του Αντόνιο Γκράμσι. Τις περισσότερες φορές, όμως, η χρήση της μικρή σχέση έχει με τις πολλαπλές σημάνσεις που λαμβάνει μέσα στα Τετράδια της Φυλακής, τις σημειώσεις δηλαδή από το εργαστήρι της σκέψης του Γκράμσι μέσα στις φυλακές του φασιστικού καθεστώτος, ένα έργο «σε εξέλιξη», αναγκαστικά και τραγικά ανολοκλήρωτο αλλά ταυτόχρονα και εξαιρετικά πλούσιο, όπως άλλωστε μαρτυρά και το συνεχιζόμενο μεγάλο ενδιαφέρον για αυτό.

Ο Πήτερ Τόμας, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Μπρουνέλ του Λονδίνου, είναι ένας από τους σημαντικότερους μελετητές του έργου του Γκράμσι διεθνώς. Το βιβλίο του The Gramscian Moment. Philosophy, Hegemony and Marxism (Η στιγμή του Γκράμσι. Φιλοσοφία, ηγεμονία και Μαρξισμός), που κυκλοφόρησε το 2009, άλλαξε σε μεγάλο βαθμό την πρόσληψη του Γκράμσι στον αγγλόφωνο κόσμο (στα ελληνικά θα κυκλοφορήσει το 2024 από τις εκδόσεις Εκτός Γραμμής).

Φέτος κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Oxford University Press το νέο βιβλίο του, με τίτλο Radical Politics: On the Causes of Contemporary Emancipation (Ριζοσπαστική πολιτική: Πάνω στα αίτια της σύγχρονης χειραφέτησης). Σε αυτό ξαναπιάνει το νήμα της μελέτης πάνω στο έργο του Γκράμσι, με σκοπό να συζητήσει τα ανοιχτά ερωτήματα μιας σύγχρονης πολιτικής που να εκπροσωπεί τον δρόμο των υποτελών τάξεων προς την κοινωνική χειραφέτηση. Στη δομή του βιβλίου ακολουθεί την κατάταξη των αιτίων από τον Αριστοτέλη, μιλώντας πρώτα για το τελικό αίτιο, δηλαδή μια πολιτική πέρα από το κράτος, μετά για το υλικό αίτιο, δηλαδή τη συγκρότηση του πολιτικού, μετά για το ποιητικό αίτιο, δηλαδή την ηγεμονία ως μέθοδο, και τελικά το μορφικό αίτιο, δηλαδή το ερώτημα της οργάνωσης.

«Η ηγεμονία είναι μια διαδικασία πειραματισμού με πολιτικές προτάσεις και προγράμματα που αποσκοπούν στο να αυξήσουν την ικανότητα των υποτελών τάξεων να δράσουν ως μια αυτόνομη πολιτική δύναμη»

Η ηγεμονία ως πειραματική υπόθεση

Ο πυρήνας της τοποθέτησης του Τόμας είναι ότι η έννοια της ηγεμονίας στον Γκράμσι δεν έχει στην πραγματικότητα έναν σταθερό ορισμό, αλλά αποτελεί περισσότερο μια πειραματική υπόθεση. Δεν αντιπροσωπεύει τη συναίνεση, σε αντιδιαστολή με τον εξαναγκασμό, ή την καθοδήγηση αντί της καταστολής. Ούτε είναι ένας τρόπος πολιτικής που πρώτα τον δοκίμασε η αστική τάξη και τώρα έχει έρθει η ώρα να τον εφαρμόσει η εργατική τάξη. Αντιθέτως, ο Τόμας εκτιμά ότι ο Γκράμσι ξεκινά όντως με την υπόθεση ότι μπορούμε να δούμε την ηγεμονική στιγμή της αστικής τάξης στην «γιακωβίνικη» φάση της, όμως μετά διαπιστώνει ότι η πραγματική διαμόρφωση των αστικών κρατών περιλαμβάνει λιγότερο την κινητοποίηση των υποτελών τάξεων και περισσότερο την προσπάθεια αποσυσπείρωσής τους, κάτι που τον οδηγεί στις αλλεπάλληλες επεξεργασίες πάνω στην έννοια της «παθητικής επανάστασης».

Το αποτέλεσμα είναι, κατά τον Τόμας, ότι όντως για ηγεμονία μπορούμε να μιλάμε μόνο στο δυνητικό ενδεχόμενο μιας ηγεμονίας των υποτελών. Όπως γράφει χαρακτηριστικά: «εάν η ηγεμονία γίνει κατανοητή με αυτή την έννοια, είναι μια πρακτική της πολιτικής ηγεσίας που συλλαμβάνεται όχι ως μια στιγμή εντολής, αλλά ως μια διαδικασία πειραματισμού με πολιτικές προτάσεις και προγράμματα που αποσκοπούν στο να αυξήσουν την ικανότητα των υποτελών τάξεων να δράσουν ως μια αυτόνομη πολιτική δύναμη, μέσα αλλά και εναντίον της τρέχουσας τάξης πραγμάτων».

Το κράτος και ο «Σύγχρονος ηγεμόνας»

Επιστρέφοντας στη συζήτηση για το έργο του Νίκου Πουλαντζά και την αντίληψή του για το κράτος ως συμπύκνωση ενός ταξικού συσχετισμού δύναμης και τη θέση ότι οι υποτελείς τάξεις είναι με μία έννοια εντός του κράτους, ο Τόμας επιμένει ότι ο έλληνας στοχαστής δεν αναμετρήθηκε με την έννοια του «ολοκληρωμένου κράτους» (stato integrale) στον Γκράμσι και τον ιδιαίτερο τρόπο που στοχάστηκε τη σχέση ανάμεσα σε κοινωνία των πολιτικών και πολιτική κοινωνία (εντός του ολοκληρωμένου κράτους), για να δείξει πώς ουσιαστικά οι δυναμικές συνεργασίας που αναδύονται «από τα κάτω» μέσα στην κοινωνία των πολιτών μετασχηματίζονται από τους κρατικούς μηχανισμούς σε οργάνωση «από τα πάνω». Αυτό, κατά τον Τόμας, θα επέτρεπε ένα στοχασμό που όχι μόνο θα έβλεπε τις πρακτικές αυτοοργάνωσης των υποτελών τάξεων συνάμα εντός και εκτός του κράτους, αλλά και θα έδειχνε ότι η πολιτική της χειραφέτησης κοιτάζει πέρα από τον ορίζοντα του κράτους, όπως διαμορφώθηκε στην αστική εποχή, προς μια νέα πρακτική της πολιτικής και προς νέες δημοκρατικές οργανωτικές μορφές και θεσμίσεις που θα παραπέμπουν όντως στην αυτό-κυβέρνηση των υποτελών τάξεων. Μια πολιτική στον πυρήνα της πειραματική, στηριζόμενη στην πρωτοβουλία και την επινοητικότητα των υποτελών.

Όλα αυτά απαιτούν και ανάλογες οργανωτικές μορφές. Έτσι, ο Τόμας επιστρέφει στο γνωστό σχήμα του Γκράμσι για τον «Σύγχρονο ηγεμόνα» ως τη μορφή που πρέπει να έχει το πολιτικό κόμμα, ή, πολύ περισσότερο, το ενιαίο μέτωπο των υποτελών τάξεων των πολιτικών σχηματισμών και των κοινωνικών κινημάτων τους. Ο Τόμας θεωρεί ότι το σχήμα του «Σύγχρονου ηγεμόνα» παραπέμπει σε μια οργανωτική μορφή, αρκετά διαφορετική από τη συνηθισμένη «κομματική», καθώς πρωτίστως τη βλέπει ως ένα «παιδαγωγικό εργαστήριο» για τη διαμόρφωση των πολιτικών, των λόγων και των στρατηγικών της χειραφέτησης.

Η αυτό-χειραφετηση

Είτε αναφέρεται στην ηγεμονία ως πρακτική του πειραματισμού, είτε σε μια πολιτική πέραν από τον ορίζοντα του κράτους, είτε στην ανάγκη οργανώσεων που να λειτουργούν ως παιδαγωγικά εργαστήρια, ο Τόμας υπογραμμίζει ότι ο Γκράμσι αποφεύγει οποιαδήποτε σύλληψη μιας πολιτικής «από τα πάνω». Η ηγεμονική πρακτική αφορά την «αυτό-χειραφέτηση» των υποτελών τάξεων, τη διαμόρφωση μιας δημοκρατικής και εξισωτικής κοινωνικής και πολιτικής μορφής που να στηρίζεται στην αυτόνομη πράξη τους.