Δομή, πρακτική, ιστορία

Η συνηθέστερη κριτική που έχει γίνει, σε διάφορες παραλλαγές, στον Λουί Αλτουσέρ, ιδίως δε στα κείμενά του που κυκλοφόρησαν το 1965, δηλαδή το «Για τον Μαρξ» (στα ελληνικά σε μετάφραση Τάσου Μπέτζελου στις εκδόσεις Εκτός Γραμμής) και το συλλογικό «Να διαβάσουμε το “Κεφάλαιο”», ήταν αυτή που αφορούσε τον δομισμό του. Σύμφωνα με αυτή την κριτική ο Αλτουσέρ έπλαθε μια εικόνα του κοινωνικού όπου διαγραφόταν η ανθρώπινη υποκειμενικότητα και ικανότητα δράσης και κυριαρχούσαν οι δομές που διαμόρφωναν μια αναπόδραστη κοινωνική γραμματική που καθιστούσε αδύνατη την ιστορική αλλαγή και την πολιτική πράξη.

Η αυτοκριτική του ίδιου του Λουί Αλτουσέρ, που θα πάρει διάφορες μορφές, ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 και κυρίως στη δεκαετία του 1970, θα δώσει εμμέσως μια νομιμοποίηση στην κριτική περί δομισμού, εφόσον φαινόταν ότι ο Αλτουσέρ παραδεχόταν ότι είχε δώσει έμφαση στις δομές υποτιμώντας τις κοινωνικές πρακτικές και συγκρούσεις, όπως και ότι η εξαιρετικά αφηρημένη σε κάποια σημεία διατύπωση των αρχικών κειμένων του ήταν αποτέλεσμα του «θεωρητικισμού» του. Μάλιστα, η τελική στροφή του προς έναν «υλισμό της συνάντησης» με έμφαση στον αστάθμητο χαρακτήρα των κοινωνικών σχέσεων, φάνταζε επιβεβαίωση της (αυτό)κριτικής στον δομισμό.

Ο Γιώργος Φουρτούνης, αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου, στο βιβλίο του «Αποδόμηση σε “τελική ανάλυση”. Ο σπινοζικός δομισμός του Αλτουσέρ (1960-1969) και ο πρώιμος Ντερριντά», που κυκλοφόρησε φέτος από τις εκδόσεις Νήσος, επιλέγει να κινηθεί στην ακριβώς αντίθετη κατεύθυνση: σκοπός του είναι να αναδείξει τη θεωρητική πρωτοτυπία του δομισμού του Αλτουσέρ και τον τρόπο που παραμένει αναγκαία αφετηρία οποιασδήποτε θεώρησης του κοινωνικού που θέλει να αποφύγει τον κίνδυνο μιας μεταφυσικής, ιδεαλιστικής κατασκευής.

Η προσέγγιση του αλτουσερικού δομισμού αρνείται την τελεολογία αλλά δεν αρνείται την ιστορία

Το εξώφυλλο του βιβλίου

Η πρωτοτυπία του Αλτουσέρ

Ο Φουρτούνης υπογραμμίζει σε αυτό το βιβλίο καταρχάς τα στοιχεία πρωτοτυπίας που είχε η προσέγγιση του Αλτουσέρ, ιδίως γύρω από την καθοριστική έννοια του επικαθορισμού που σηματοδοτούσε τη ρήξη με τον παραδοσιακό μαρξιστικό οικονομισμό που ήθελε τις κοινωνικές εξελίξεις να καθορίζονται πάντοτε από την οικονομία, παραβλέποντας τον πρωταγωνιστικό ρόλο που μπορούν να παίξουν μέσα σε συγκεκριμένες συγκυρίες άλλες «στιγμές» του κοινωνικού όλου και  δείχνοντας ότι δεν μπορεί να υπάρξει κάποιο σημείο στην κοινωνική ολότητα που συνιστά το προνομιακό κέντρο της. Τονίζει, όμως, ταυτόχρονα την ένταση που (επαν)εισάγει η αλτουσεριανή έννοια του καθορισμού «σε τελική ανάλυση» από το οικονομικό, αφού μοιάζει ως παλινδρόμηση προς μια αντίληψη ολότητας με κέντρο, στοιχείο που άλλωστε θα αποτελέσει και τον πυρήνα της κριτικής του Ζακ Ντεριντά εντός της δικής του στρατηγικής της αποδόμησης

Απέναντι στη θέση ότι ο δομισμός του Αλτουσέρ αναπαρήγαγε τον ιδεαλισμό άλλων παραλλαγών δομισμού, ο Φουρτούνης σπεύδει να υπογραμμίσει την καθοριστική επίδραση του Σπινόζα. Ειδικότερα υπογραμμίζει τη σημασία της εμμένειας στη φιλοσοφία του Σπινόζα, δηλαδή την απόλυτη απόρριψη κάθε υπερβατικότητας, κάθε οντολογικού δυισμού, κάθε αναφοράς είτε σε ένα «υπόβαθρο» είτε σε ένα επέκεινα, μια αντίληψη εντός της οποία οτιδήποτε υπάρχει ή συμβαίνει, υπάρχει και συμβαίνει στο ίδιο πεδίο, και η οποία ταυτόχρονα αποφεύγει κάθε νατουραλιστικό αναγωγισμό.

Αυτή η συσχέτιση ανάμεσα στον αλτουσερικό δομισμό και τη σπινοζική αντίληψη της εμμένειας επιτρέπει στον Φουρτούνη να προσεγγίσει την έννοια της «δομικής αιτιότητας» που ο Αλτουσέρ εισήγαγε για να περιγράψει την ειδική και σύνθετη δραστικότητα των κοινωνικών δομών (και μάλιστα με την επιμονή ότι μία δομή υπάρχει μόνο στα αποτελέσματά της), αποφεύγοντας είτε μια παραδοσιακή μεταβατική μηχανική αιτιότητα είτε μια «εκφραστική» προσέγγιση όπου τα φαινόμενα αποτελούν εκφράσεις βαθύτερων ουσιωδών τάσεων. Ουσιαστικά, μόνο σε μια σπινοζική εμμενή προοπτική μπορεί να υπάρξει ένας στοχασμός της δομικής αιτιότητας που να αποφεύγει κάποιο δυισμό. Στον Σπινόζα, όμως, και στον τρόπο που προτείνει και μια θεωρία του φαντασιακού, αναζητά ο Φουρτούνης και την αφετηρία για την θεωρία του Αλτουσέρ για την ιδεολογία δείχνοντας ταυτόχρονα ότι η ιδεολογία είναι εμμενής στην ίδια την υλικότητα των κοινωνικών πρακτικών συνολικά (όχι μόνο των ιδεολογικών) με την έννοια ότι δεν υπάρχει πρακτική χωρίς ιδεολογία και αντίστοιχα μια ιδεολογία χωρίς την πρακτική που την αναπαράγει.

Ο Φουρτούνης δεν παραβλέπει τις εντάσεις που διαπερνούν την ίδια την εμμενή σύλληψη των δομών, εντάσεις που αποτυπώνονται στον τρόπο που συναρθρώνονται οι κοινωνικές δομές με την ιδεολογία αλλά και τον διαρκή επικαθορισμό, δείχνοντας έτσι ότι η κοινωνική πραγματικότητα δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή ως απλή (ή ακόμη χειρότερα αέναη) αναπαραγωγή του υπάρχοντος. Αντιθέτως, είναι αυτές οι αναπόδραστες εντάσεις, αυτός ο εμμενής αλλά όχι κλειστός χαρακτήρας των κοινωνικών δομών που εξηγεί τη σχέση δομών και πρακτικών αλλά και θεμελιώνει τη δυνατότητα της πολιτικής ως πρακτικής του κοινωνικού μετασχηματισμού και της χειραφέτησης

Δομή και ιστορικότητα

Στο καταληκτικό κεφάλαιο του βιβλίου, ο Φουρτούνης υπογραμμίζει ότι ο επικαθορισμός και η δομική αιτιότητα συνιστούν τη γενική έννοια της συγκυρίας. Δομή και συγκυρία δεν είναι ανταγωνιστικές έννοιες. Αντιθέτως, η δομή είναι δομή της συγκυρίας. Επομένως η προσέγγιση του αλτουσερικού δομισμού αρνείται την τελεολογία αλλά δεν αρνείται την ιστορία, δηλαδή την ειδικότητα και την πρωτοτυπία κάθε συγκυρίας και τις δυνατότητες που ανοίγει η καταστατική συγκρουσιακότητά της.