Πολιτική γραμματεία: Η ψευδοξενοφώντειος Αθηναίων Πολιτεία

Ένα ιδιότυπο δημιούργημα της πολιτικής γραμματείας του 5ου αιώνα π.Χ., η λεγόμενη ψευδοξενοφώντειος Αθηναίων Πολιτεία, θέτει στους ερευνητές δυσεπίλυτα ζητήματα. Το έργο αυτό, που χαρακτηρίστηκε «το πρώτο πολιτειολογικό και κοινωνιολογικό δοκίμιο της παγκόσμιας λογοτεχνίας», περιελήφθη λανθασμένα στο corpus των συγγραμμάτων του γνωστού ιστορικού και φιλοσόφου Ξενοφώντος, αλλά δε θεωρείται γνήσιο έργο του.

Η εν λόγω Αθηναίων Πολιτεία μάς προσφέρει μια σύγχρονη μαρτυρία για την περίφημη αθηναϊκή δημοκρατία του 5ου αιώνα π.Χ., κατατεθειμένη από έναν ολιγαρχικών φρονημάτων επικριτή της. Ο συγγραφέας του έργου –το οποίο θα μπορούσε να ειπωθεί ότι βρίσκεται στον αντίποδα του Επιταφίου του Περικλή– απευθύνεται στους ομοϊδεάτες του ζώντας μάλλον έξω από την Αθήνα, πιθανώς και ως εξόριστος. Απεχθάνεται το δημοκρατικό πολίτευμα, αλλά πιστεύει ότι είναι ανώφελες και οι ύβρεις εναντίον του και οι αυταπάτες σχετικά με ενδεχόμενη αποσύνθεση και κατάρρευσή του. Όσοι βαυκαλίζονται με την ιδέα ότι θα επέλθει ούτως ή άλλως το τέλος της αθηναϊκής δημοκρατίας, επισημαίνει ο ανώνυμος συγγραφέας, δεν έχουν αντιληφθεί ότι το οικοδόμημά της είναι στηριγμένο σε ασφαλή θεμέλια.

Στην ψευδοξενοφώντειο Αθηναίων Πολιτεία εξετάζονται ζητήματα εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής, όπως οι σχέσεις των πολιτών με τους μετοίκους και τους δούλους, οι σχέσεις της Αθήνας με τους συμμάχους της και η πολιτική της θαλασσοκρατίας, καθώς και ο καθοριστικός ρόλος των δικαστηρίων στο αθηναϊκό πολίτευμα.

Στο στόχαστρο του φιλολάκωνος συγγραφέα μπαίνουν τα πλεονεκτήματα που θεωρητικώς εξασφαλίζει η δημοκρατία στους Αθηναίους, ενώ καυτηριάζεται η κυριαρχία των πονηρών (κακών) επί των χρηστών (καλών). Ο ίδιος δεν παραλείπει να προειδοποιήσει τους ομόφρονες ότι η ανατροπή του δημοκρατικού πολιτεύματος από όσους έχουν στερηθεί άδικα τα πολιτικά τους δικαιώματα είναι ένα δύσκολο εγχείρημα, που απαιτεί τη συμμετοχή αρκετών και όχι λίγων.

Ως προς την πατρότητα τώρα του συγγράμματος, το ερώτημα μένει αναπάντητο ως τις μέρες μας, ενώ η απόδοση αυτού στον Ξενοφώντα αμφισβητήθηκε ήδη από την αρχαιότητα. Αξιοσημείωτο είναι απλώς ότι ανάμεσα στα διάφορα προταθέντα ονόματα συγκαταλέγονται εκείνα του πολιτικού Θουκυδίδη (του εξοστρακισθέντος το 443 π.Χ. αρχηγού της ολιγαρχικής παράταξης, των ευγενών και των γαιοκτημόνων) αλλά και του ιστορικού Θουκυδίδη.

Εξίσου δύσκολο είναι και το πρόβλημα της χρονολόγησης του έργου, καθώς το αρχαιότατο αυτό αττικό πεζογράφημα –πέραν της ταυτότητας του συγγραφέα του που παραμένει άγνωστη– δεν επιτρέπει υφολογικές συγκρίσεις. Πάντως, είναι πολύ πιθανή η συγγραφή του στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου, και δη στις αρχές του.

Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει η ψευδοξενοφώντειος Αθηναίων Πολιτεία και από γλωσσικής απόψεως. Αντιθετικά στοιχεία χαρακτηρίζουν κατά κύριο λόγο το πρωιμότατο αυτό δείγμα αττικού πεζού λόγου, που βρίσκεται κάτω από την ισχυρή επίδραση του σύγχρονου ιωνικού λόγου και όχι της σοφιστικής, όπως ίσως θα ανέμενε κανείς.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, ο ιστορικός και φιλόσοφος Ξενοφών, στο corpus των συγγραμμάτων του οποίου λανθασμένα περιελήφθη η λεγόμενη ψευδοξενοφώντειος «Αθηναίων Πολιτεία».