Εμμανουήλ Κριαράς: Εγώ δεν ανήκω σε κείνους που σήμερα πιστεύουν κάτι και αύριο δεν το πιστεύουν

Προσωπικό αφιέρωμα στον ανυποχώρητο Εμμανουήλ Κριαρά, ο οποίος στα εκατό του χρόνια γράφει και αγωνίζεται για τις τύχες της δημοτικής γλώσσας και της δημοκρατικής παιδείας με ώριμη γνώση και νεανικό οίστρο. Απόδειξη πρόσφατη: η αποκαλυπτική συνέντευξή του με τον Παναγιώτη Στ. Ανδριανέση στο τεύχος 459 του περιοδικού ΔΙΑΒΑΖΩ, στην οποία θα επανέλθω. Δηλώνοντας προηγουμένως θαυμασμό και συγκίνηση για τη γενναιοδωρία και την οικειότητα του δασκάλου, που θέλει οι παλαιοί μαθητές του να τον φωνάζουμε Μανόλη.

Ελπίζω πως δεν χρειάζονται παραπανήσιες συστάσεις για τον βίο, την πολιτεία και το έργο του Εμμανουήλ Κριαρά. Θυμίζω μόνο πρόσφατα σήματα της επίκαιρης παρουσίας του. Λόγου χάριν το προχθεσινό κέφι (και κουράγιο) του να ανταποκριθεί, ταξιδεύοντας μάλιστα από τη βορεινή Θεσσαλονίκη, στην επίσημη πρόσκληση του Τμήματος Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου, που αποφάσισε να τον αναγορεύσει επίτιμο διδάκτορα, σε τελετή που ορίστηκε και πραγματοποιήθηκε στις 24 του περασμένου Γενάρη, βραδιά απαγορευτικής κακοκαιρίας.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 12.2.2006, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Θεωρώντας εξάλλου ευρύτερα γνωστό το θεμελιακό «Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας, 1100-1669», που έφτασε αισίως στον δέκατο τέταρτο τόμο του (την εκδοτική συμπλήρωσή του την εμπιστεύθηκε ο Κριαράς στο Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, που διεκπεραίωσε στο μεταξύ τη δίτομη Επιτομή του μεγάλου λεξικού), αναφέρομαι στη νωπή δημοσίευση (2004 και 2005) από το Ίδρυμα Τριανταφυλλίδη δύο πολυσέλιδων συγγραμμάτων. Πρόκειται για γλωσσικά, φιλολογικά, γραμματολογικά, εκδοτικά και εκπαιδευτικά μελετήματα, που στεγάζονται και κεφαλαιοποιούνται συστηματικά στις «Ανιχνεύσεις» (σελίδες 442) και στα «Ερευνητικά» (σελίδες 383).

Όσο για την πολιτική εγρήγορση και ευαισθησία του δασκάλου, αρκούν: η συμμετοχή του επί Κατοχής στο ΕΑΜ· η σύλληψη και ο εγκλεισμός του από τους Γερμανούς στο Χαϊδάρι· η συμπαράταξή του στο σοσιαλιστικό κόμμα του Σβώλου· η βίαιη απομάκρυνσή του από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης στην επταετία της χούντας των συνταγματαρχών. Καιρός όμως να περάσω στη συνέντευξη τού ΔΙΑΒΑΖΩ, όπου ερεθιστικές ερωτήσεις προκαλούν απερίφραστες απαντήσεις. Αντιγράφω αποσπασματικά τέσσερις ερωταποκρίσεις:

Π.Α.: Ακούσατε ασφαλώς πρόσφατη ερώτηση του βουλευτή της Νέας Δημοκρατίας Βύρωνα Πολύδωρα, που ζήτησε να μάθει αν είναι στις προθέσεις της κυβέρνησης νομοθετική ρύθμιση «για την άρση της επικρατούσας αντισυνταγματικότητας, με την εισαγωγή της προαιρετικής χρήσης του πολυτονικού συστήματος γραφής στον δημόσιο και στον ευρύτερο δημόσιο τομέα».

Ε.Κ.: Βέβαια. Την άκουσα. Ομολογώ με θλίψη.

Π.Α.: Πώς τη σχολιάζετε;

Ε.Κ.: Την αποδοκιμάζω με αγανάκτηση.

Π.Α.: Υποστηρίζετε ότι η ελληνική γλώσσα δεν είναι μία, έτσι δεν είναι;

Ε.Κ.: Μα βέβαια. Αφού ο Νεοέλληνας δεν μπορεί να διαβάσει την αρχαία ελληνική γραμματεία, πώς είναι μία γλώσσα; Αν ήταν, θα την καταλάβαινε… Τα αρχαία ελληνικά είναι η παλαιότερη μορφή της σημερινής ελληνικής γλώσσας, αλλά είναι άλλη. Είναι ελληνική και αυτή, δεν είναι ξένη, είναι δική σου, αλλά είναι άλλη… Αυτό που θα μπορούσαμε να κάνουμε είναι να γινόταν στο Γυμνάσιο ένας απλός υπαινιγμός για την αρχαία γλώσσα, με αφετηρία εκείνα που ισχύουν στη νέα.

Π.Α.: Πώς πιστεύετε ότι πρέπει να ονομάζουμε τη σημερινή γλώσσα;

Ε.Κ.: Εγώ εξακολουθώ να τη λέω δημοτική. Γιατί όχι νεοελληνική; Γιατί, ας μην κοροϊδευόμαστε, υπάρχουν ακόμη μερικά περιττά λείψανα της καθαρεύουσας. Απαιτείται αγώνας για να φτάσουμε στη στιγμή που θα την πούμε νέα ελληνική.

Π.Α.: Σήμερα πώς περνάτε το χρόνο σας;

Ε.Κ.: Παρά την ηλικία μου μπορώ και εργάζομαι. Και εργάζομαι πολύ… Τον τελευταίο καιρό ασχολούμαι με τον Θεοτοκά. Το 1946, όταν ήμασταν και οι δύο στο Παρίσι, μου είχε ζητήσει να του περιγράψω πώς περνούσαμε στο Χαϊδάρι, γιατί σκόπευε να γράψει ένα μυθιστόρημα για τον πόλεμο («Ασθενείς και Οδοιπόροι»). Εγώ δέχτηκα ευχαρίστως, συναντηθήκαμε, του υπαγόρευα και εκείνος έγραφε. Επίσης, έχω έτοιμη και μια αυτοβιογραφία, θέλει λίγο δούλεμα μόνο, αν τα καταφέρω…

Π.Α.: Είστε ακόμη σοσιαλιστής;

Ε.Κ.: Βεβαίως. Εγώ δεν ανήκω σε κείνους που σήμερα πιστεύουν κάτι και αύριο δεν το πιστεύουν. Από ιδιοσυγκρασία η πίστη μου, όταν δημιουργηθεί, είναι σταθερή. Η διαμόρφωσή μου έγινε στα χρόνια της νεότητας.

Υπήρξα ένθερμος φοιτητής του Κριαρά και θυμάμαι δύο κυρίως πράγματα από τη διδασκαλία του στην αίθουσα 22 του παλαιού κτιρίου. Τυπικό το ένα, ουσιαστικό το άλλο. Το τυπικό έλεγε ότι το ωφέλιμο διάβασμα θέλει αποδελτίωση. Το ουσιαστικό προειδοποιούσε ότι η δημοτική γλώσσα και λογοτεχνία έχει τις ρίζες της στη μεσαιωνική δημώδη γραμματεία. Και από το τότε στο τώρα: η συνέντευξη στο ΔΙΑΒΑΖΩ επιστέφεται με μιαν ομολογία-διαθήκη: «ζω για μένα σημαίνει μπορώ να εργάζομαι».

*Επιφυλλίδα του διαπρεπούς φιλολόγου, μεταφραστή, κριτικού και διανοουμένου Δ. Ν. Μαρωνίτη, που έφερε τον τίτλο «Εκατό τοις εκατό» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 12 Φεβρουαρίου 2006.

Ο Δημήτρης Μαρωνίτης

Ο αείμνηστος πανεπιστημιακός δάσκαλος και μελετητής της ελληνικής γλώσσας Εμμανουήλ Κριαράς γεννήθηκε στον Πειραιά στις 28 Νοεμβρίου 1906 και απεβίωσε στη Θεσσαλονίκη στις 22 Αυγούστου 2014.