Βασίλης Βασιλικός: Το «Εν ψυχρώ» του Καπότε ήταν το κλειδί της αφήγησης του «Ζ»

Ο συγγραφέας Βασίλης Βασιλικός, που έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 89 ετών αφήνοντας ένα τεράστιο κενό στο χώρο των Γραμμάτων και των Τεχνών, υπήρξε ένας από τους δέκα πιο μεταφρασμένους έλληνες συγγραφείς (βάσει δεδομένων της UNESCO), με τα βιβλία του να έχουν μεταφραστεί σε 33 γλώσσες σε όλο τον κόσμο, καθώς και στη γραφή Μπράιγ.

Το μυθιστόρημα-ντοκουμέντο «Ζ» για τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη στις 2 Μαΐου του 1963, το οποίο μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο από τον σκηνοθέτη Κώστα Γαβρά που το μετέτρεψε σε μια θρυλική οσκαρική ταινία, είναι ένα βιβλίο-σύμβολο της ελληνικής λογοτεχνίας.

«Αν βγει έτσι, πας φυλακή» του είχε πει για το «Ζ» ο κριτικός Παναγιώτης Μουλάς επειδή αρχικώς αναφέρονταν τα πραγματικά ονόματα

Γραμμένο σχεδόν παράλληλα με την εξέλιξη των γεγονότων και της δίκης που συντάραξε την Ελλάδα, το «Ζ» εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1966 από τις εκδόσεις Θεμέλιο και κινείται στα όρια μεταξύ λογοτεχνίας και δημοσιογραφίας, με τον συγγραφέα να ενορχηστρώνει το δημοσιογραφικό και το προανακριτικό υλικό της υπόθεσης Λαμπράκη.

Στις σελίδες του βιβλίου ξεδιπλώνεται όλο το παρασκήνιο που οδήγησε στην αποκάλυψη της δολοφονίας του Λαμπράκη το 1963. Αποτελεί ένα πολιτικό θρίλερ και έναν ύμνο στην προσωπικότητα και το ήθος του Λαμπράκη, με τόσο συναρπαστική πλοκή που ξεχνά κανείς ότι πρόκειται για πραγματική ιστορία.

Μιλώντας για τον πλήρη τίτλο του βιβλίου, «Ζ – Φανταστικό ντοκιμαντέρ ενός εγκλήματος» στον Βαγγέλη Χατζηβασιλείου από το Αθηναϊκό Πρακτορείο το 2012, ο Βασίλης Βασιλικός αποκαλύπτει ότι ο παράδοξος συνδυασμός της φαντασίας και του ντοκιμαντέρ, καθώς ένα ντοκιμαντέρ δεν μπορεί να είναι φανταστικό, ήταν «ένα είδος προστασίας απέναντι στο επερχόμενο κακό που το βλέπαμε να έρχεται», καθώς η Χούντα ήρθε πέντε μήνες μετά την έκδοση του βιβλίου.

Στην αρχή ο Βασίλης Βασιλικός, όπως λέει, είχε χρησιμοποιήσει τα πραγματικά ονόματα, αλλά ο κριτικός Παναγιώτης Μουλάς που του έδινε πάντα τα κείμενά του πριν τυπωθούν, του είπε «αν βγει έτσι, πας φυλακή». Οπότε, χρησιμοποιώντας φανταστικά ονόματα όπως ο «αρχηγόσαυρος» ή «νυχτοπίθηκος» εξισορροπήθηκε ο τίτλος με το περιεχόμενο.

Στην ίδια συνέντευξη μίλησε για τον ιδεολογικό ιντρούκτορά του, τον Δημήτρη Δεσποτίδη, χάριν στον οποίο γράφτηκε ουσιαστικά το «Ζ».

«Δεν θα είχα γράψει την ιστορία αυτή, που συγκλόνισε την Ελλάδα, αν δεν υπήρχε ο Δημήτρης Δεσποτίδης, ο οποίος επέμεινε αλλά και με βοήθησε να το γράψω, φέρνοντάς μου όλο το ανακριτικό υλικό, το οποίο δεν γνωρίζω πώς το είχε αποκτήσει. Είχα βέβαια τις εφημερίδες, αλλά είναι άλλο να διαβάζεις ακριβώς τι έχει πει ο μάρτυρας στον ανακριτή».

Παρ’ όλα αυτά, μεταξύ 1964 και 1966 ο Βασίλης Βασιλικός συνειδητοποεί ότι δεν μπορεί να γράψει το βιβλίο, αλλά από ηθική υποχρέωση προς τον Δημήτρη Δεσποτίδη ξεκινάει το «Ημερολόγιο του Ζ», όπου εξιστορεί γιατί δεν μπορεί να ολοκληρώσει το βιβλίο.

«Ξαφνικά, μια φίλη μου Σουηδέζα μου φέρνει το ‘Εν Ψυχρώ’ του Τρούμαν Καπότε και μου έρχεται η πρώτη φράση του βιβλίου, ο στρατηγός κοίταξε την ώρα. Από εκείνη τη στιγμή, το βιβλίο γράφτηκε σε είκοσι ημέρες. Ήταν το κλειδί της αφήγησης».

Όσον αφορά την ταινία του Γαβρά, έχει δηλώσει ότι το λυρικό κομμάτι συμφωνήθηκε από κοινού να παραλειφθεί, καθώς δεν θα μπορούσε να αποδοθεί σωστά, οπότε αυτό που βγήκε έδειχνε καθαρά την ιστορία.

Δεν θα είχα γράψει το «Ζ» αν δεν υπήρχε ο Δημήτρης Δεσποτίδης, ο οποίος μου έφερε όλο το ανακριτικό υλικό

Ποιος ήταν ο Βασίλης Βασιλικός

Ο Βασίλης Βασιλικός γεννήθηκε στις 18 Νοεμβρίου 1934 στη συνοικία των Ποταμουδίων Καβάλας. Οι γονείς του κατάγονταν από τη Θάσο. Πατέρας του ήταν ο δικηγόρος Νικόλαος Βασιλικός, που πολιτεύτηκε και εξελέγη βουλευτής Καβάλας το 1936 και μητέρα του η Καίτη Βασιλικού.

Αποφοίτησε από το Λύκειο Καρυωτάκη στην Καβάλα, τη Σχολή Βαλαγιάννη στη Θεσσαλονίκη και το Αμερικανικό Κολλέγιο Ανατόλια. Σπούδασε Νομικά στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και σκηνοθεσία τηλεόρασης στη δραματική σχολή του Πανεπιστημίου Γέιλ στο Νιού Χέιβεν του Κονέκτικατ, στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Από το 1967 μέχρι το 1994 έζησε και εργάστηκε στο εξωτερικό -Ιταλία, Γαλλία, Νέα Υόρκη τα πρώτα 7 χρόνια εξόριστος από τη χούντα-, με ένα τριετές διάλειμμα από το 1981 έως το 1984, κατά το οποίο ανέλαβε καθήκοντα αναπληρωτή γενικού διευθυντή της ΕΡΤ επί κυβερνήσεως Ανδρέα Παπανδρέου.

Εργάστηκε ως βοηθός σκηνοθέτη σε ξένες παραγωγές, σκηνοθέτης ντοκιμαντέρ, σεναριογράφος, επιμελητής σεναρίων, εισηγητής σεναρίων στην Arte (1990-1993), δημοσιογράφος και συγγραφέας. Συνεργάστηκε με τον Νίκο Κούνδουρο στο σενάριο της ταινίας Μικρές Αφροδίτες. Διετέλεσε πρέσβης της Ελλάδας στην UNESCO (1996-2004).

Ήταν αντιπρόεδρος του Μορφωτικού Ιδρύματος της Ε.Σ.Η.Ε.Α και παντρεμένος με την υψίφωνο Βάσω Παπαντωνίου με την οποία απέκτησαν μία κόρη. Ο Βασίλης Βασιλικός είχε διατελέσει βουλευτής Επικρατείας του ΣΥΡΙΖΑ την τετραετία 2019-2023.

Ο Βασίλης Βασιλικός έγραψε μυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα, θεατρικά έργα και ποίηση. Κάποια από τα γνωστότερα έργα του, πέραν του «Ζ», είναι «Η Μυθολογία της Αμερικής», «Το ψαροντούφεκο», «Θύματα ειρήνης», «Οι φωτογραφίες», «Ο Ιατροδικαστής», «Ο Θάνατος του Αμερικάνου».