Γιατί η Ευρώπη έχει εισέλθει σε μια νέα εποχή άγχους;

Για άλλη μια φορά, ένα φάντασμα στοιχειώνει την Ευρώπη. Ωστόσο, το φάντασμα δεν είναι ο κομμουνισμός, όπως λανθασμένα προέβλεψε ο Καρλ Μαρξ πριν από σχεδόν 200 χρόνια. Κάθε άλλο. Το φάντασμα σήμερα αποτελείται από πολλαπλούς νέους παράγοντες εθνικής και περιφερειακής ανασφάλειας.

Μαζί, απειλούνται τα μεταπολεμικά χρόνια γενικής δημοκρατικής σταθερότητας και περιοδικής οικονομικής αισιοδοξίας της Ευρώπης – και της Βρετανίας. Και η Ευρώπη δεν ξέρει ακόμη τι να κάνει γι’ αυτό, σημειώνεται χαρακτηριστικά σε άρθρο της βρετανικής εφημερίδας The Guardian.

Η επιτυχία που σημείωσε την περασμένη εβδομάδα το Κόμμα για την Ελευθερία του Γκέερτ Βϊλντερς στις γενικές εκλογές στην Ολλανδία είναι το τελευταίο από αυτά τα πολλά σοκ. Η ψήφος υπέρ της αντι-μεταναστευτικής, αντι-ισλαμικής και ευρωσκεπτικιστικής εκστρατείας του Βίλντερς έστειλε ένα δυνατό τράνταγμα σε όλη την Ευρώπη.

Είναι πολύ απλοϊκό να το αποκαλέσουμε μέρος μιας γενικής μετατόπισης προς τα δεξιά, εν μέρει επειδή αυτό μπορεί να ενθαρρύνει απλοϊκές αντιδράσεις. Η ακροδεξιά αποτελούσε πάντα πρόβλημα σε κάθε χώρα και θα συνεχίσει να αποτελεί. Αλλά η αυξημένη ψήφος υπέρ του Βίλντερς είναι επίσης σημάδι για κάτι εντελώς ευρύτερο.

Οι πέντε μεγάλες ανασφάλειες

Αυτό συμβαίνει επειδή όλα τα έθνη της ηπείρου μας βιώνουν μια εποχή ευρωπαϊκής ανασφάλειας. Πάρα πολλοί παραμένουν σε άρνηση γι’ αυτό. Πολύ λίγοι είναι σίγουροι για τις πιο αποτελεσματικές απαντήσεις. Ωστόσο, πέντε αλληλεπικαλυπτόμενες μεγάλες ανασφάλειες αντιμετωπίζουν όλοι οι Ευρωπαίοι:

Την στρατιωτική απειλή από την Ρωσία, τη στασιμότητα και την ανισότητα των ευρωπαϊκών οικονομιών, τη σημαντική μετανάστευση εντός και εκτός Ευρώπης, τον αντίκτυπο της κλιματικής κρίσης στην αναδιαμόρφωση της οικονομικής και κοινωνικής ζωής και την αποδυνάμωση του εθνικού κράτους.

Στον κατάλογο θα μπορούσαν αναμφισβήτητα να προστεθούν και άλλα, όπως η πανίσχυρη παγκόσμια δύναμη του διαδικτύου και της τεχνητής νοημοσύνης. Και όλα αυτά συνδέονται μεταξύ τους.

Οι νέες ανασφάλειες δεν περιορίζονται στα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ούτε έχουν προκληθεί από την ΕΕ – ακόμη και αν η Ένωση δεν κάνει πάντοτε όσα θα μπορούσε. Τα μη μέλη της Ευρώπης έχουν αποδειχθεί εξίσου θύματα αυτών των ανασφαλειών. Χώρες εκτός ΕΕ, όπως η Βρετανία, η Νορβηγία, η Σερβία και η Ελβετία – και φυσικά, η Ουκρανία – επηρεάζονται έντονα με τους δικούς τους, ξεχωριστούς τρόπους. Το ίδιο και η Τουρκία. Το ίδιο και τα έθνη του Καυκάσου.

Το πρόβλημα «Ουκρανία» και ο ρόλος της Ευρώπης

Η Ουκρανία βρίσκεται στην πρώτη γραμμή της πιο άμεσης από αυτές τις ανασφάλειες: την απειλή από την Ρωσία. Ο πόλεμος δεν εξελίσσεται τόσο καλά όσο ήλπιζαν οι δυτικοί της σύμμαχοι. Η Ευρώπη έχει δαπανήσει πολλά, αλλά η βοήθειά της δεν αποδεικνύεται αποφασιστική. Οι ΗΠΑ φέρουν πολύ μεγαλύτερο βάρος, αλλά αυτό μπορεί να τελειώσει αν επανεκλεγεί ο Ντόναλντ Τραμπ. Ο μακροχρόνιος πόλεμος για τον περιορισμό της Ρωσίας δεν είναι απλώς ένα σημάδι – είναι ήδη μια πραγματικότητα.

Ωστόσο, η αλήθεια είναι ότι η Ευρώπη δεν είναι σε καμία περίπτωση σε θέση να επωμιστεί τον ρόλο της Αμερικής στην κατασκευή και προμήθεια των απαραίτητων όπλων, αν ο Τραμπ «τραβήξει το χαλί». Η βιομηχανία της Ευρώπης δεν είναι πλέον προσανατολισμένη στη μεγάλης κλίμακας στρατιωτική παραγωγή, που θα απαιτηθεί ακόμη και αν επικρατήσει η Ουκρανία.

Μια τέτοια αλλαγή μπορεί πράγματι να είναι επιθυμητή, ακόμη και αναπόφευκτη, αλλά μια μετατόπιση τέτοιας κλίμακας δεν μπορεί να ευχηθεί κανείς να υπάρξει. Με απλά λόγια, ωστόσο, αν η Ευρώπη δεν μπορεί να υπερασπιστεί την Ουκρανία, δεν μπορεί να υπερασπιστεί ούτε τον εαυτό της.

Τον επόμενο μήνα, η ΕΕ θα ξεκινήσει την επίσημη διαδικασία ένταξης της Ουκρανίας. Θα υπάρξει κάποια πολιτική αντίσταση από την Ουγγαρία και άλλους, αλλά τελικά είναι πιθανό να δοθεί το «πράσινο φως».

Από γεωπολιτική άποψη, θα είναι μια σημαντική πράξη αλληλεγγύης. Ταυτόχρονα, όμως, αποτελεί και μια υπενθύμιση ορισμένων από τις διαχρονικές αδυναμίες της ΕΕ. Αυτές συμβάλλουν στον περιορισμό της ικανότητάς της να διαδραματίσει τον ισχυρό γεωπολιτικό παγκόσμιο ρόλο τον οποίο επιδιώκει. Η ΕΕ μπορεί πράγματι να είναι καλύτερη από το να μην… υπάρχει ΕΕ, αλλά δεν είναι απαραίτητα ικανή να ανταποκριθεί στο έργο της.

Ο παράγοντας της γερμανικής οικονομίας

Όπως ακριβώς υπάρχει ένα υπέρτερο στρατηγικό επιχείρημα για την ένταξη της Ουκρανίας στην ΕΕ, έτσι υπάρχουν και κάποιοι βάσιμοι λόγοι για επιφυλακτικότητα. Η μεταφορά ενός τεράστιου τμήματος του ανατολικού ορίου της Ευρώπης στο κατώφλι της Ρωσίας είναι πράγματι ένα πολύ μεγάλο γεγονός.

Υπάρχουν επίσης το οικονομικό κόστος που συνεπάγεται η ανοικοδόμηση της Ουκρανίας, ο μεταναστευτικός αντίκτυπος στους νευρικούς δυτικούς γείτονες της Ουκρανίας, η επίδραση στον υπό πίεση προϋπολογισμό της ΕΕ και ο αντίκτυπος στη λήψη αποφάσεων και στους θεσμούς της ΕΕ σε ένα μπλοκ που μπορεί σύντομα να αριθμεί 36 κράτη μέλη. Αυτά δεν είναι μικρά ζητήματα, ιδίως όταν συνυπολογίζονται και οι στρατιωτικές απαιτήσεις.

Ακόμη κι αν έχει τις καλύτερες προθέσεις στον κόσμο, η ΕΕ δεν θα είναι εύκολο να το πετύχει αυτό. Εκτός και αν η γερμανική οικονομία ανακάμψει, η παράδοση της Ευρώπης από μόνη της και οι προσδοκίες της Ουκρανίας θα μπορούσαν να φτάσουν κοντά στα όρια της διάλυσης.

Όλα τα κράτη μέλη, ιδίως τα κεντροευρωπαϊκά, θα είναι επίσης επιφυλακτικά απέναντι στις πιθανές επιπτώσεις των 44 εκατομμυρίων Ουκρανών στις αγορές εργασίας τους, βάσει των κανόνων για την ελεύθερη κυκλοφορία. Ενώ τα κράτη μέλη διατηρούν το δικαίωμα βέτο στις πρωτοβουλίες της εξωτερικής πολιτικής της ΕΕ, η κοινή απάντηση που επιθυμούν ορισμένοι ηγέτες της θα είναι δύσκολο να επιτευχθεί.

Σε κάθε περίπτωση, το σύγχρονο ευρωπαϊκό μοντέλο αγωνίζεται σε πολλαπλά μέτωπα.