Ιωάννης Συκουτρής: Οδηγός ζωής

Την 1η Δεκεμβρίου 1901 γεννήθηκε στη Σμύρνη ο διαπρεπής φιλόλογος Ιωάννης Συκουτρής, μια από τις πλέον σημαντικές προσωπικότητες του πνευματικού βίου της χώρας μας κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου.

Ο Συκουτρής, μετά την αποφοίτησή του από την περίφημη Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης τον Ιούνιο του 1918, κι ενώ ήταν ήδη από τα δεκαέξι του χρόνια τακτικός συνεργάτης στην ιστορική «Αμάλθεια» του δημοσιογράφου και ποιητή Σωκράτη Σολομωνίδη (δημοσίευε φιλολογικές μελέτες με το ψευδώνυμο Αντιφών ο Σμυρναίος), ενεγράφη το φθινόπωρο του 1919 στο δεύτερο έτος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Ο πένης Συκουτρής αποφοίτησε ως αριστούχος από τη Φιλοσοφική Σχολή τον Ιούλιο του 1922, αλλά η επακολουθήσασα Μικρασιατική Τραγωδία ματαίωσε τα σχέδιά του περί επιστροφής στη Σμύρνη.

Έτσι, αναχώρησε για την Κύπρο, όπου είχε διοριστεί καθηγητής στο Παγκύπριο Ιεροδιδασκαλείο Λάρνακας. Η εκεί διαμονή απέβη για τον Συκουτρή ευεργετική, μια ευκαιρία ψυχικής και πνευματικής αναγέννησης μετά τη μεγάλη (και) για εκείνον συμφορά, την οδύνη της Μικρασιατικής Καταστροφής.

Το 1924 επέστρεψε στην Αθήνα, όπου εργάστηκε ως βοηθός στο Σπουδαστήριο της Φιλοσοφικής Σχολής. Το 1925 ο Συκουτρής αναγορεύτηκε διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών, νυμφεύτηκε τη Χαρά Πετυχάκη και αναχώρησε ως υπότροφος για τη Γερμανία, προκειμένου να παρακολουθήσει σπουδές Κλασικής Φιλολογίας.

Εκεί παρέμεινε έως το 1929, μαθητεύοντας σε σπουδαίους φιλολόγους της εποχής εκείνης (στο Βερολίνο και στη Λιψία) και δημοσιεύοντας πληθώρα φιλολογικών μελετών, εργασιών και άρθρων.

Επιστρέφοντας στην Αθήνα, ο Συκουτρής άρχισε να διδάσκει στο Αρσάκειο, ενώ διορίστηκε και βιβλιοθηκάριος της Ακαδημίας Αθηνών.

Το 1930 εξελέγη παμψηφεί υφηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Οι πανεπιστημιακές αίθουσες όπου δίδασκε ήταν πάντα ασφυκτικά γεμάτες, καθώς ο Συκουτρής, με τη στοχαστική διάθεση, τα εμβριθή σχόλια και τις συναισθηματικές εξάρσεις του, κατόρθωνε να γοητεύει και να συναρπάζει από την έδρα του αφοσιωμένους μαθητές, ειδικούς και μη, αλλά και ανθρώπους που προέρχονταν από διαφόρους ιδεολογικούς χώρους.

Αντικείμενο των μελετών, των διαλέξεων και των σεμιναρίων του Συκουτρή, που υπήρξε ένας άνθρωπος αδιαμφισβήτητα προοδευτικός, οπαδός του Βενιζέλου και υπέρμαχος μιας κατά το μάλλον ή ήττον μέσης οδού στο γλωσσικό ζήτημα, δεν ήταν μόνο η κλασική αρχαιότητα, αλλά και η βυζαντινή φιλολογία, οι νεοέλληνες λογοτέχνες, καθώς και τα αριστουργήματα της σύγχρονης ευρωπαϊκής λογοτεχνίας.

Ο Συκουτρής τοποθετούσε στο επίκεντρο της παιδαγωγικής επιστήμης το χαρισματικό δάσκαλο, ενώ δεν έχανε την ευκαιρία να υπογραμμίζει τη σημασία της φιλολογίας από εθνικής και κοινωνικής απόψεως.

Ειδικότερα, ο Συκουτρής τασσόταν υπέρ της επαφής του νεοελληνικού έθνους με τον αρχαίο κόσμο, όχι όμως με το γνωστό συντηρητικό τρόπο, που απλώς εξυπηρετεί την υπόθεση της ιστορικής συνέχειας, αλλά με έναν τρόπο παραγωγικό, που θα έχει ως άξονα το παρόν.

Σε ό,τι αφορά την εκδοτική παραγωγή του, ξεχωρίζει η μεταφρασμένη και υπομνηματισμένη έκδοση του «Συμποσίου» του Πλάτωνος (Ακαδημία Αθηνών, 1933-1934), όπως και η μεταθανάτια έκδοση τού «Περί ποιητικής» του Αριστοτέλη.

Μάλιστα, τα όσα περιλαμβάνονταν σε ένα κεφάλαιο της εισαγωγής του πλατωνικού «Συμποσίου» αναφορικά με τις γενετήσιες σχέσεις στην αρχαία Ελλάδα και προπάντων την παιδοφιλία αποτέλεσαν το έναυσμα για μια σειρά όψιμων συκοφαντικών επιθέσεων και λιβελλογραφημάτων κατά του Συκουτρή από ακαδημαϊκούς και μη κύκλους, συμπεριλαμβανομένης της Εκκλησίας.

Ο Συκουτρής, ο οποίος προσπάθησε να απαντήσει με επιστημονικά επιχειρήματα στις κατηγορίες περί διαφθοράς της νεολαίας και υποτίμησης των ηθών του αρχαίου κόσμου, θεώρησε ότι πίσω από τον ενορχηστρωμένο διασυρμό του κρυβόταν στην πραγματικότητα η διαμάχη του με τον Ιωάννη Σταματάκο για την κατάληψη της έδρας της Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Το γεγονός αυτό έμελλε να οδηγήσει τους δύο διακεκριμένους επιστήμονες σε οξύτατη αντιπαράθεση και ανταλλαγή υβριστικών χαρακτηρισμών.

Στις 21 Σεπτεμβρίου 1937, σε ηλικία μόλις 36 ετών και πριν προφθάσει να εκλεγεί πανεπιστημιακός καθηγητής, ο Συκουτρής αυτοκτόνησε σε ένα δωμάτιο ξενοδοχείου της Κορίνθου λαμβάνοντας υπερβολική δόση υπνωτικών χαπιών – την προηγουμένη είχε επισκεφθεί μόνος του τον Ακροκόρινθο, προκειμένου να πραγματοποιήσει μια από τις προσφιλείς του πεζοπορικές διαδρομές.

Για τους λόγους που ώθησαν τον Συκουτρή στην αυτοχειρία γράφτηκαν πολλά και ειπώθηκαν ακόμη περισσότερα, στο πλαίσιο της διερεύνησης ενός τραγικού συμβάντος που ακόμη και σήμερα παραμένει άλυτο μυστήριο.

Άλλοι προέβαλαν την εκδοχή της εντονότατης πικρίας του εξαιτίας τού ότι δεν είχε εκλεγεί καθηγητής παρά το ιδιαίτερα σημαντικό έργο του, άλλοι έκαναν λόγο για τον ισχυρότατο κλονισμό που είχε υποστεί από όσα είχε αντικρίσει το καλοκαίρι του 1937 στην πνευματική του πατρίδα, την εθνικοσοσιαλιστική Γερμανία, άλλοι πάλι ερμήνευσαν την αυτοκτονία του ως απόρροια της καταπιεσμένης την περίοδο του Μεσοπολέμου ομοφυλοφιλίας του, του διχασμού της σεξουαλικής του ταυτότητας.

Σε κάθε περίπτωση, το βέβαιο είναι ότι η Ελλάδα έχασε πρόωρα μια επιστημονική προσωπικότητα διεθνούς εμβέλειας, ένα στοχαστή εμπνευσμένο, έναν άνθρωπο ευαίσθητο και υψηλόφρονα.

Στον Ιωάννη Συκουτρή ήταν αφιερωμένο ένα άρθρο του «Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει στις 29 Δεκεμβρίου 1955. Συντάκτης τού εν λόγω δημοσιεύματος, που έφερε τον τίτλο «Ο Δάσκαλος», ήταν ο σπουδαίος παιδαγωγός, φιλόσοφος και δοκιμιογράφος του 20ού αιώνα Ευάγγελος Παπανούτσος (1900-1982).

Στην εμβριθή όπως πάντα ανάλυση του Παπανούτσου διαβάζουμε τα εξής:

Τι είναι εκείνο (το περιστατικό ή το προτέρημα) που διατηρεί άσβεστη τη μνήμη του Ιωάννη Συκουτρή στους ανθρώπους που τον άκουσαν ή τον μελέτησαν, και κάθε φορά που μ’ ένα δημοσίευμα ή με μια βαναυσότητα προς τους πνευματικούς μας εργάτες έρχεται στην επιφάνεια το όνομά του, κάνει ώστε αυθόρμητα ν’ αναβλύζη το εγκώμιο και η πικρία για τη μοίρα του; Συχνά έθεσα στον εαυτό μου το ερώτημα τούτο· και ιδίως τις ώρες που πέρασα φυλλομετρώντας τώρα τελευταία μιαν εκλογή από «Μελέτες και Άρθρα» του, που έδωσαν στη δημοσιότητα (σ’ έναν ογκώδη και με καλαισθησία τυπωμένο τόμο) αφοσιωμένοι φίλοι του. Τούτος ο τόπος (όχι ο λαός, αλλά η πολιτική και η επίσημη πνευματική του εκπροσώπηση) είναι σκληρός και κλωτσάει με αγριότητα ακόμη και νεκρούς τους ανθρώπους που θυσιάστηκαν για να υψώσουν τη στάθμη του πολιτισμού του. Τόσοι και τόσοι ξεχάστηκαν την επαύριο του θανάτου τους, ή εξακολουθούν να βρίζωνται. Εν τούτοις κοντεύουν είκοσι χρόνια από τότε που έπεσε τραγικά αυτός ο νέος φιλόλογος με την εκπληκτική πρωιμότητα στις επιστημονικές επιδόσεις, και το όνομά του μνημονεύεται συχνότατα με ευλάβεια και θαυμασμό. Τι είναι λοιπόν εκείνο που τον κρατεί πνευματικά ζωντανό και παρόντα ανάμεσά μας; Οι σπάνιες φιλολογικές του ικανότητες (δικοί μας και ξένοι σοφοί εθρήνησαν το θάνατό του), η ηθική παληκαριά στην προβολή των ιδεών του (ήξερε να πηγαίνη αντίθετα προς το ρεύμα και να καμαρώνη γι’ αυτή την εντιμότητά του) ή το μαρτύριό του (επλήρωσε με τη ζωή του το φθόνο και την κακεντρέχεια των συναδέλφων του);

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 29.12.1955, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Τώρα που μελετώ τον τόμο των «Μελετών και Άρθρων» του μαζί με τις επιστημονικές σελίδες που του είχαν αφιερώσει όσοι στάθηκαν πολύ κοντά του, όταν ζούσε, πιστεύω ότι μπορώ να δώσω απάντηση σ’ αυτή την απορία. Βέβαια ο Συκουτρής ήταν ένας κλασικός φιλόλογος περιωπής, από τους λιγοστούς μάλιστα που κινούνται με κατανόηση και αγάπη, επομένως με άνεση, απάνω σ’ ολόκληρο το ιστορικό σώμα της γραμματείας μας, στην κλασική, τη μεσαιωνική και τη νεώτερη· κορυφαίοι διδάσκαλοι των ελληνικών γραμμάτων, όπως οι δικοί μας Σωκράτης Κουγέας και Ιωάννης Καλιτσουνάκης και οι Γερμανοί A. Körte και Paul Maas, το βεβαιώνουν με παρρησία που τους τιμά. Βέβαιο ακόμη είναι ότι ο άνθρωπος αυτός, που πέθανε πριν καλά-καλά κλείση τα 36 χρόνια της ζωής του, είχε τόση πολυμέρεια στα πνευματικά διαφέροντα και τέτοιαν ευφορία ιδεών σε όποιο θέμα κι’ αν καταπιανότανε, που εκπλήσσει αληθινά. Π.χ. κοντά στα μελετήματά του για τους «Ιχνευτές» του Σοφοκλή, το «Συμπόσιο των επτά σοφών» του Πλουτάρχου και την «Ποιητική» του Ορατίου διαβάζει κανείς στον τόμο που κυκλοφόρησε μια στοχαστικήν εισαγωγή στο κοινωνιολογικό και ιστορικοφιλοσοφικό έργο του Max Weber, μια διεισδυτική ανάλυση της πρώτης συνομιλίας της Μαργαρίτας και του Φάουστ, την έξοχη ερμηνεία του τού «Δωδεκάλογου του Γύφτου» του Παλαμά και μερικές πραγματικά εκλεκτής ποιότητος σελίδες, όπως είναι οι ομιλίες του «Πλατωνικός Ευαγγελισμός» και «Φιλοσοφία της Ζωής». Και όμως δεν επιζή με αυτά τα σπάνια προσόντα του ο Συκουτρής. Μένει και θα μένη στη μνήμη των συγχρόνων του με μιαν άλλη ιδιότητα που την κατείχε, φαίνεται, σε ζηλευτό βαθμό: με τη χαρισματικήν ιδιότητα του Δασκάλου. Αλλά να εξηγούμαστε, όχι του Δασκάλου που μεταδίνει ξηρές γεύσεις και βαθμολογεί, ξηρότερα ακόμη, επιδόσεις. Εδώ εννοούμε το Δάσκαλο τον αληθινό: που ξέρει να δίνη φτερά στις ψυχές των νέων, να ανοίγη ορίζοντες στο πνεύμα τους και να γίνεται το στήριγμα και ο οδηγός τους, συνείδηση και κανόνας ζωής.

Αυτό μας το λένε πολύ παραστατικά όσοι με ευλάβεια μιλούν σ’ αυτό τον τόμο για τις αρετές του. Πρώτη η σύντροφος της ζωής του, η κυρία Χαρά Συκουτρή: «Ο παιδαγωγικός ρόλος του δασκάλου», γράφει για τα χρόνια που έκανε τα μαθήματά του ως υφηγητής, «συν τω χρόνω αρχίζει να τον μεθά, ο πόθος όχι μόνον φιλολογικώς να καταρτίση τους νέους, αλλά προ παντός να τους πλάση ανθρώπους με ήθος και ανδρισμόν… Ζων ο ίδιος την νεανικήν ψυχήν και προβληματικότητα, εζητούσε από τους νέους εις τας παραδόσεις, τα φροντιστήρια, τας ιδιαιτέρας ομιλίας, να ζήσουν οι ίδιοι τας ανησυχίας και την τραγικότητα της εποχής, να γίνουν ακάματοι και βαθείς ερευνηταί του αληθούς και του ωραίου, να μάχωνται προπάντων τίμια και ηρωικά». Το ίδιο ετόνισε στην επιμνημόσυνη ομιλία του (στον «Παρνασσό», 29 Μαρτίου 1938) και ο κ. Κωνσταντίνος Τσάτσος. Συγκινητικά όμως το αφηγείται, με τόνο εξομολογητικό, ένας μαθητής του, ο κ. Νάσος Δετζώρτζης (που μ’ ευλάβεια προς τον αγαπημένο Δάσκαλο επιμελήθηκε τόσον αριστοτεχνικά την έκδοση αυτού του τόμου των μελετών του). Μιλώντας εξ ονόματος και των άλλων συμφοιτητών του, ευλογία ονομάζει τη γνωριμία τους με τον Ιωάννη Συκουτρή, το δάσκαλό τους στο Πανεπιστήμιο. Και εξηγείται: «Πώς να μην πω ότι αιστανθήκαμε αληθινά σαν ευλογία τη γνωριμία του μέσα στο άνυδρο πνευματικό περιβάλλον μας, τη γνωριμίαν εκείνου που ήρθε σε μας στα πιο κρίσιμα χρόνια μας, στην πιο καίρια καμπή της ψυχικής και της πνευματικής μας εξέλιξης, να γεμίση με παλμό και με σφύζον αίμα τους κενούς τύπους που ήταν ως τότε η μόνη πνευματική μας τροφή, τη γνωριμίαν εκείνου που επρόβαλε σα μυστική ανταπόκριση στο κάλεσμα των πιο μύχιων πόθων μας, πόθων που ζήταγαν ακόμη, πέρα κι’ από τις αποκρίσεις στα πιο δικά μας έστω προβλήματα, έναν Άνθρωπο επιτέλους, μια Προσωπικότητα, που θα κρυστάλλωνε τη διάχυτη ανάγκη μας να εργαστούμε ζωντανά και γόνιμα, να εξαρθούμε και να πιστέψουμε – μια προσωπικότητα που θα είχε και τη δύναμη και τη διάθεση να μας βοηθήση στις δύσκολες στιγμές πνευματικών ή ηθικών κρίσεων, που θα πραγματοποιούσε, που θα ενσάρκωνε τα ωραιότερα νεανικά ιδανικά μας;»

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 29.12.1955, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Αυτό λοιπόν είναι το μυστικό της αθανασίας του Συκουτρή: είχε τη φλέβα, το πάθος, την πνοή του Δασκάλου. Γράφει κάποτε σ’ ένα μαθητή του: «Μα είναι για το δάσκαλο η μεγαλυτέρα, η αιωνιωτέρα ηδονή, όταν κατορθώση να βοηθήση τους μαθητάς του να βρουν τον εαυτό τους, να βρούν στον εαυτό τους ό,τι διαρκές και γόνιμον υπάρχει. Αυτό εφιλοδόξησα».

Τέτοιες φύσεις πιστεύουν ότι βρίσκουν το πλήρωμα της ζωής τους, όταν αναλίσκωνται προσφέροντας στους άλλους όσα με μόχθο αξιώθηκαν να κατακτήσουν. Ο δάσκαλος, γράφει πάλι κάπου αλλού ο ίδιος, «σπείρει άφθονα τα γεννήματα του νου του, διότι δεν ημπορεί να κάνη διαφορετικά· όπως το δέντρον που τινάζει τους καρπούς του σαν ωριμάσουν, είτ’ ευρίσκονται από κάτω είτε όχι αυτοί που θα τους είναι χρήσιμοι».

Αυτούς τους οδηγούς της ζωής οι νέοι δεν τους λησμονούν ποτέ. Ο Πλάτων, για να τιμήση το δάσκαλό του, έφτασε στο σημείο να του προσγράψη ολόκληρη την πατρότητα των πνευματικών του γεννημάτων. Δεν συλλογιζόμαστε στις σωστές διαστάσεις της αυτή την αυτοθυσία – παρατηρεί ο Wilamowitz. Κάποτε βέβαια οι φανατικοί και οι φθονεροί τούς στέλνουν στον τάφο, όπως τον Σωκράτη. Όμως εύκολα δεν πεθαίνουν. Ζουν μέσα στην ψυχή, την ευλαβική και ευγνώμονη, των μαθητών τους. Ζηλευτή αθανασία.