Χάνα Άρεντ: Ο Αρχηγός, το Κίνημα, ο Λαός

Ένα περίεργο γράμμα πήρα, προχτές — σωστότερα, ένα γράμμα με περίεργα ερωτήματα. Τόσο περίεργα, που νομίζω ότι πρέπει να το καταθέσω στους αναγνώστες, μια και βρισκόμαστε στον αστερισμό των «καταθέσεων».

Αγαπητέ κύριε,

Είμαι φοιτητής, που θα πει ότι δεν γνώρισα ούτε πολέμους, ούτε κατοχές, ούτε δικτατορίες — αυτούς τους ζοφερούς συντρόφους της δικής σας γενιάς. Προσπαθώ, όμως, να μυηθώ στην πρόσφατη ιστορία και πολιτική — μόνος μου, φυσικά, αφού η ανθυπολειτουργία του Πανεπιστημίου, οι απεργίες, οι καταλήψεις και οι άλλες μορφωτικές δραστηριότητες μού απαγορεύουν ακόμα και τις πιο στοιχειώδεις σπουδές.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 29.4.1989, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Μια τετραπλή σύμπτωση, όμως, μου προκάλεσε, τελευταία, αβυσσαλέες απορίες: τις προάλλες ήταν η 22η επέτειος του προδοτικού πραξικοπήματος της 21.4.1967. Ταυτόχρονα ήταν και η 100ή επέτειος από τη γέννηση του αποτρόπαιου Χίτλερ (20.4.1889). Τον ίδιο καιρό έτυχε να διαβάσω ένα πολύ σημαντικό βιβλίο της Hannah Arendt με τίτλο «Το ολοκληρωτικό σύστημα». Όπως ξέρετε, η μεγάλη γερμανοεβραία πολιτειολόγος αναλύει εκεί τα καθεστώτα του Χίτλερ και του Στάλιν, ξεχωρίζοντάς τα απ’ τους φασισμούς, τις στρατιωτικές δικτατορίες, τις παλιές μοναρχίες και αυταρχίες. Αλλά το θέμα μου δεν είναι αυτό. Εμένα με βασανίζει μια απροσδόκητη διαπίστωση που έκανα όσο «διέτρεχα» αυτό το συνταρακτικό βιβλίο.

Αρκετά από τα χαρακτηριστικά των «συστημάτων» που επισημαίνει και ανατέμνει η Χάννα Άρεντ, τα συναντάμε και σε κόμματα που λειτουργούν μέσα σε κοινοβουλευτικά καθεστώτα — κόμματα όχι μόνο ακροδεξιά και δεξιά, αλλά και «προοδευτικά». Και αναρωτιέμαι: πώς μπορεί να συμβαίνει αυτό το απίθανο και απίστευτο; Και απάντηση δεν βρίσκω… Εσείς, που έχετε γράψει πάρα πολλά και φαρμακερά τόσο για τις δικτατορίες «μας» όσο και για τους Χίτλερ, Στάλιν και Σία, μπορείτε μήπως να μου εξηγήσετε αυτή την (τέταρτη) σύμπτωση;

Για να σας ευκολύνω, μάλιστα, σας παραθέτω τα σημεία όπου βρήκα να υπάρχουν ομοιότητες ανάμεσα στα «συστήματα» και στα κόμματα, κινήματα κ.λπ.

Ακριβώς το πρώτο σημείο είναι η ονομασία που δίνουν στον εαυτό τους: άλλοτε βαφτίζονταν «επαναστάσεις», τώρα προτιμούν τον υπότιτλο «κινήματα». Και τούτο, επειδή θέλουν να του δώσουν περιεχόμενο, «φιλοσοφία», που αναιρεί όλα τα προηγούμενα συστήματα, να το παρουσιάσουν πως βασίζεται στη μαζική λαϊκή θέληση, να του προσδώσουν διαστάσεις που απλώνονται πέρα απ’ τον πεπερασμένο χρόνο. Είναι —λένε— διαφορετικοί απ’ όλα, λαϊκοί όσο κανένα, διαρκείς όσο τίποτα. Γι’ αυτό —λένε, πάντα— όσοι δεν τους ακολουθούν «θα χάσουν το τραίνο της Ιστορίας, θα μείνουν απελπιστικά καθυστερημένοι, θα κάνουν μια άχρηστη ζωή» (σελ. 89).

Πίσω απ’ αυτά τα υπερβατικά, όλα τα «συστηματο-κινήματα», πολύ πρακτικά, θεωρούν «καθήκον τους να ανοίξουν καλά το δρόμο, σαν πολύποδες, προς όλες τις θέσεις της εξουσίας». Και όταν την πάρουν, προχωρούν σε «πλήρη ταύτιση του Κινήματος και του Κράτους, τοποθετώντας σ’ όλες τις θέσεις μέλη του Κινήματος, έτσι ώστε το Κόμμα να γίνει ένα είδος οργανισμού προπαγάνδας προς όφελος της κυβέρνησης» (σελ. 126, 192). Και επειδή «το ’να χέρι νίβει τ’ άλλο», γίνεται και η κυβέρνηση οργανισμός προπαγάνδας του Κόμματος.

Αλλά τα «συστήματα», «κινήματα» κ.λπ. δεν υπάρχουν και δεν μπορούν να υπάρξουν χωρίς τον «ιθύνοντα νουν», που είναι και ο προφήτης και ο μαγνήτης τους:

«Στο επίκεντρο του Κινήματος, σαν μηχανή που το κινεί, βρίσκεται ο Αρχηγός. Είναι αποκομμένος απ’ τους επιτελείς με έναν εσωτερικό κύκλο μυημένων. Αυτοί τον περιβάλλουν μ’ ένα φωτοστέφανο… που αντιστοιχεί στην ασύλληπτη υπεροχή του» (σελ. 128).

Αρχή του Κινήματος αποτελεί ότι «η θέληση του Αρχηγού είναι ο νόμος του Κόμματος». Επειδή —λέει— ο Αρχηγός είναι «μοναδικός», «έχει το μονοπώλιο της γνώσης», «πάντα είχε δίκιο και πάντα θα έχει δίκιο», «είναι πάντα αλάνθαστος, δεν γίνεται να παραδεχθεί κανένα σφάλμα». Συνακόλουθα, τα μέλη τού χρωστάνε απόλυτη υποταγή, πρέπει «να εκτελούν τη θέληση της ηγεσίας», κατά τη γνωστή αρχή: «Τιμή μου είναι η νομιμοφροσύνη μου» ή «Τιμή μου είναι η πίστη μου» (σελ. 130, 141-2, 95, 165). Οπότε, αλί και τρισαλί στους «άτιμους άπιστους» και στους άφρονες μη νομιμόφρονες.

Όμως, ο Αρχηγός δεν ενσαρκώνει το Κίνημα μόνο, αλλά και τον Λαό όλον. Είναι «ο οδηγός του», και το σύστημα «στηρίζεται στην αμοιβαία πίστη του Αρχηγού και του λαού» (σελ. 107, σημ. 39). Άλλο βέβαια αν αυτή η «αμοιβαία πίστη» είναι μονόδρομος, που λειτουργεί μόνο υπέρ του Πρώτου.

Οπλισμένος με όλα αυτά τα «χαρίσματα» (μοναδικός, παντογνώστης, αλάθητος, λαογέννητος), ο Αρχηγός έχει όχι μόνο το δικαίωμα αλλά και την υποχρέωση να μην αναγνωρίζει άλλους νόμους και θεσμούς ανώτερους από τη δική του θέληση — που είναι αυτονόητα και θέληση του Κινήματος και θέληση του Λαού. (Παράδειγμα, το πρόσφατο: «Κανείς, κανένας θεσμός παρά μόνο ο λαός!»)

Κατά τη δική τους διατύπωση (ρητή ή άρρητη) οι Αρχηγοί «δεν μπορούν με κανένα τρόπο να μπουν μέσα στα πλαίσια των νόμων… ούτε καν εκείνων που έχουν οι ίδιοι εγκαθιδρύσει». «Κάθε είδος νομικής δομής (θεσμοί κ.λπ.) αποτελεί τροχοπέδη για το Κίνημα» (σελ. 157, 163). Όπως η Δικαιοσύνη λ.χ. όταν «ατακταίνει».

Η ίδια η έννοια του Δικαίου προσαρμόζεται στις δικές τους συντεταγμένες. Διαβόητο μένει το αξίωμα: «Είναι δίκαιο αυτό που είναι καλό για το λαό», που ωμότερα γίνεται: «Δίκαιο είναι ό,τι είναι καλό για το Κίνημα» (σελ. 108, 181).

Αφού, λοιπόν, Αρχηγός και Κίνημα αποτελούν την ανώτατη έκφραση της Σοφίας και του Δικαίου, κάθε επίκριση εναντίον τους, ακόμα και η απλή κρίση και κριτική, όχι μόνο είναι απαράδεκτη, αλλά και στοιχειοθετεί «ανίερη επίθεση», όπως λένε την σήμερον ημέραν. Ευγλωττότατο είναι το απόφθεγμα του «συστήματος»: «Ποιος έχει το δικαίωμα να (μας) κάνει κριτική; Τα μέλη του Κόμματος; Όχι, βέβαια. Οι άλλοι πολίτες; Αυτοί θα πρέπει να είναι ευτυχείς που τους επιτρέπουμε και να μιλούν ακόμα» (σελ. 111, σημ. 52). Άλλοτε γονείς και παιδονόμοι έλεγαν: «Όπου δεν πίπτει (δεν φτάνει ο) λόγος, πίπτει ράβδος». Οι λαονόμοι, κάθε καιρού, λένε: «Όποτε δεν μας αρέσει ο λόγος σας, πίπτει η ράβδος μας».

Σπουδαίο ρόλο παίζει, φυσικά, το περιβάλλον του Αρχηγού, «ο στενός κύκλος που τον περιβάλλει. Γι’ αυτούς οι ιδεολογικές κοινοτοπίες είναι απλά μέσα για να οργανώνουν τις μάζες, και δεν έχουν ενδοιασμούς να τις αλλάζουν ανάλογα με τις υπάρχουσες ανάγκες». «Η θέση του Αρχηγού μέσα σ’ αυτόν το στενό κύκλο εξαρτάται απ’ την ικανότητά του να πλέκει ίντριγκες ανάμεσα στα μέλη, και την ικανότητά του ν’ αλλάζει συνέχεια προσωπικό» (σελ. 145, 129).

Ο Αρχηγός —που κατέχεται από «τρομερή καχυποψία» απέναντι σε όλους— κάνει «περιοδικές εκκαθαρίσεις» (ή «ανασχηματισμούς») για τη συστηματική εξυγίανση (sic) του Κόμματος. Οι πιο «απειθείς» απ’ αυτούς τους αποδιοπομπαίους χαρακτηρίζονται «άνθρωποι ανίκανοι να πηδήξουν πάνω απ’ τις σκιές τους» και αποβάλλονται για ν’ ασκηθούν εντατικά στα άλματα. Έτσι, χάρη σ’ αυτές τις εκκαθαρίσεις, δεν υπάρχει «άνθρωπος σε υπεύθυνο πόστο που να μη χρωστάει τη θέση του» στον Αρχηγό (σελ. 175, 151 σημ. 3, 167, 129).

Και, φυσικά, η ευγένεια σκλαβώνει και τα «πόστα» σκλαβώνουν ακόμα περισσότερο…

Ένα απ’ τα πιο αποτελεσματικά «ήπια» όπλα των «συστημάτων» είναι ο χειρισμός των πραγματικών γεγονότων, δηλαδή η σκόπιμη άγνοιά τους και η ανατροπή τους.

Οι εγκέφαλοι των «κινημάτων» κ.λπ. «κάθε γεγονός που δεν ταιριάζει με την επίσημη εκδοχή (τη δική τους), το θεωρούν ανύπαρκτο». «Η προπαγάνδα τους χαρακτηρίζεται από πλήρη περιφρόνηση για τα γεγονότα αυτά καθεαυτά». (Μπορούν λ.χ. να λένε ανετότατα για τις φοιτητικές εκλογές όπου πήραν το 15%, πως «επιβεβαιώθηκε η δύναμη, η αυθεντικότητα και η ελπίδα μας!»)

[…] «Πιστεύω» τους, άλλωστε, είναι πως «ένα ψέμα για να πιάσει, πρέπει να είναι τεράστιο… και να επαναλαμβάνεται αδιάκοπα» (σελ. 222).

[…]

Ένας απ’ τους μύθους που διαλαλούν συχνότατα είναι ο μύθος για συνωμοσίες κατά του Αρχηγού, και άρα κατά του Κινήματος, και άρα κατά του Λαού, αφού οι τρεις αυτοί είναι ταυτόσημοι. «Στην προπαγάνδα τους, η μια μυστηριώδης διεθνής συνωμοσία διαδέχεται την άλλη» (σελ. 98), συνωμοσίες όπου μετέχουν ξένοι, ντόπιοι, μυστικές υπηρεσίες, φανερές εφημερίδες, κεφαλαιοκράτες, αναρχικοί, σε μιαν ορχήστρα μοναδικής δεξιοτεχνίας και ευρεσιτεχνίας.

[…]

Σταματώ εδώ, αγαπητέ κύριε, για να μη σας κουράσω άλλο. Όμως, σας παρακαλώ να μου εξηγήσετε αυτές τις μυστηριώδεις ομοιότητες, που εγώ ο άπειρος και άμαθος δεν μπορώ να τις εξιχνιάσω.

Με πολλή τιμή

Α. Π. Ρ.

Ομολογώ πως δεν καταλαβαίνω πού και με ποιους βρήκε ομοιότητες ο νεαρός επιστολογράφος — ενώ έχει την τύχη να ζει σε μια χώρα όπου (κατά τους κυβερνώντες μας) «οι δημοκρατικοί θεσμοί λειτουργούν όσο πουθενά θαυμαστά» και όπου βασιλεύει όσο ποτέ «κρυστάλλινη εντιμότητα και ηθικότητα». Ίσως, όμως, οι αναγνώστες να είναι πιο διορατικοί και να διακρίνουν αυτά που, για εμάς, είναι αδιάκριτα…

*Άρθρο του αειμνήστου Μάριου Πλωρίτη, που έφερε τον τίτλο «Μυστηριώδεις ομοιότητες» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» το Μεγάλο Σάββατο 29 Απριλίου 1989.

Ο Πλωρίτης έχει δομήσει το θαυμάσιο κείμενό του πάνω στο βιβλίο —και στις ιδέες, ασφαλώς— της Χάνα Άρεντ «Το ολοκληρωτικό σύστημα» (τίτλος πρωτοτύπου Totalitarianism, μτφρ Γιάννη Λάμψα, εκδόσεις «Ευρύαλος», 1988), που ήταν το τρίτο μέρος του κορυφαίου έργου της «Οι πηγές του ολοκληρωτισμού» (τίτλος πρωτοτύπου The Origins of Totalitarianism) και είχε πρωτοεκδοθεί το 1951.

Η διαπρεπής φιλόσοφος και πολιτειολόγος Χάνα Άρεντ (Hannah Arendt), γερμανοαμερικανίδα διανοουμένη εβραϊκής καταγωγής και ουμανιστικών αντιλήψεων, γεννήθηκε στο Αννόβερο στις 14 Οκτωβρίου 1906 και απεβίωσε στη Νέα Υόρκη στις 4 Δεκεμβρίου 1975.