Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Η μακεδονική διάλεκτος (Μέρος Α’)

Το ζήτημα της μακεδονικής διαλέκτου ως γλωσσικής μορφής της ινδοευρωπαϊκής οικογένειας υπήρξε επί σειράν δεκαετιών ακανθώδες, καθώς ετίθετο υπό εντονότατη αμφισβήτηση η ένταξή της στις ελληνικές διαλέκτους. Η μακροχρόνια αυτή διαμάχη οφειλόταν αφενός στην ανεπάρκεια του –πρώιμου κυρίως– επιγραφικού υλικού και αφετέρου σε εξωεπιστημονικούς παράγοντες, δηλαδή στα πολιτικοϊστορικά γεγονότα των δύο προηγούμενων αιώνων στη νότια Βαλκανική, καθώς και στις εδαφικές βλέψεις των λαών που κατοικούσαν στην περιοχή αυτήν. Στις μέρες μας, μετά τις αρχαιολογικές ανακαλύψεις των τελευταίων πέντε δεκαετιών και την εξεύρεση άφθονου επιγραφικού υλικού, η μακεδονική εξετάζεται κατά κανόνα στο πλαίσιο των ελληνικών διαλέκτων.

Πριν από οποιαδήποτε άλλη αναφορά μας στη γλώσσα των Μακεδόνων, κρίνουμε σκόπιμο να προσδιορίσουμε το γεωγραφικό χώρο στον οποίον εκείνη χρησιμοποιήθηκε. Η περιοχή αυτή αντιστοιχεί σε γενικές γραμμές στα όρια του μακεδονικού βασιλείου επί Φιλίππου Β’ και σε μεγάλο βαθμό στην έκταση της ρωμαιοκρατούμενης Μακεδονίας (Provincia Macedonia). Τούτο σημαίνει το χώρο που περικλείεται από την οροσειρά της Πίνδου προς δυσμάς και τον ποταμό Νέστο προς ανατολάς, από την Παιονία προς βορράν και το Ηράκλειον (την πρώτη μακεδονική πόλη μετά τα Τέμπη, στα σύνορα με τη Θεσσαλία, νυν κάστρο Πλαταμώνα) προς νότον.

Δεδομένων των πολυάριθμων επεκτατικών κινήσεων και αναγκαστικών μετακινήσεων ελληνόφωνων και μη φύλων στο χώρο της λεγόμενης Άνω και Κάτω Μακεδονίας κατά τους Ιστορικούς Χρόνους –σε αυτές αναφέρεται διεξοδικά ο Θουκυδίδης στο βιβλίο Ιστοριών Β–, ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της περιοχής, τουλάχιστον έως τα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ., υπήρξε η γλωσσική ανομοιογένεια. Από την εποχή αυτήν και μετά τα σωζόμενα επιγραφικά κείμενα είναι γραμμένα στην ελληνιστική κοινή, καθώς τα προαναφερθέντα φύλα εξελληνίστηκαν κατά τα φαινόμενα πλήρως και ίχνη του προελληνικού γλωσσικού υποστρώματος επιβίωσαν μόνο σε ανθρωπωνύμια (π.χ., θρακικής προελεύσεως).

Όσον αφορά τώρα τις διαθέσιμες πηγές σχετικά με την αρχαία μακεδονική, οι αναφορές των αρχαίων συγγραφέων σε αυτήν καθαυτήν τη γλώσσα των Μακεδόνων είναι περιορισμένες. Ο ρωμαίος ιστορικός Τίτος Λίβιος και ο Στράβων, διάσημος γεωγράφος και ιστορικός, συσχετίζουν τη μακεδονική διάλεκτο με ιδιώματα που ανήκουν στη βορειοδυτική διαλεκτική ομάδα (τον έναν από τους δύο κλάδους της λεγόμενης δυτικής διαλεκτικής ομάδας). Πιο αναλυτικά, ο πρώτος ισχυρίζεται ότι οι Μακεδόνες μιλούσαν την ίδια διάλεκτο με τους Αιτωλούς και τους Ακαρνάνες, ενώ ο δεύτερος συνδέει τη μακεδονική διάλεκτο με εκείνη των Ηπειρωτών. Οι μαρτυρίες αυτές των δύο ανδρών όχι μόνο υποστηρίζονται από τον Ηρόδοτο –ταυτίζει το μακεδονικό με το δωρικό έθνος– και τον Θουκυδίδη –κατ’ αυτόν, ο βασιλικός οίκος της Μακεδονίας, ο οίκος των Τημενιδών, καταγόταν από το δωρικό Άργος–, αλλά και επιβεβαιώνονται από αρχαιολογικά ευρήματα (μεταξύ αυτών, μακεδονικά διαλεκτικά κείμενα όπως οι κατάδεσμοι, δηλαδή κατάρες σε γραπτή μορφή). Αντίθετα, ο Ησίοδος και ο Ελλάνικος κάνουν λόγο στις γενεαλογίες τους για τη συγγένεια που έχουν Μακεδόνες και Αιολείς.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, ο κατάδεσμος της Πέλλας (Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας, μολύβδινο ενεπίγραφο έλασμα με κείμενο της βορειοδυτικής διαλεκτικής ομάδας, χρονολογούμενο στο α’ μισό του 4ου αιώνα π.Χ.).