Μια αναδρομή στο μεγάλο ζήτημα της ειρήνευσης μεταξύ Ελλάδας – Τουρκίας

Στην Αθήνα την Πέμπτη 7 Δεκεμβρίου ο Ταγίπ Ερντογάν. Αρκετές οι ελπίδες για ευόδωση των συνομιλιών λόγω «καλού κλίματος» και των σχετικών δηλώσεων του Τούρκου προέδρου και του Έλληνα πρωθυπουργού, Κυριάκου Μητσοτάκη.

Ευκαιρία για αναδρομή στο μεγάλο ζήτημα της ειρήνευσης μεταξύ των δύο χωρών, η οποία κατέστη αναγκαία ευθύς μετά τη μικρασιατική τραγωδία.

Υπήρχε βέβαια η ανακωχή (των Μουδανιών), αλλά επρόκειτο περί «προσωρινού καθεστώτος». Όλοι, με εξαίρεση τους ολίγους πολεμοχαρείς, κυρίως στρατιωτικούς, επιθυμούσαν τη σύναψη συμφωνίας ειρήνης. Η κόπωση του λαού, η εκτέλεση των Έξι κριθέντων ως ενόχων για την Καταστροφή από έκτακτο στρατοδικείο, ο πόνος για τις απώλειες αγαπημένων προσώπων, περίσσευαν στις πληγείσες οικογένειες, στον λαό ολόκληρο.

Η διάσκεψη της Λωζάννης

Κυρίαρχος στην άλλη πλευρά ήταν ο Κεμάλ Ατατούρκ, όταν έφτασε η ημερομηνία έναρξης της διάσκεψης για την αναζήτηση του τρόπου επιβολής των ειρηνευτικών διαδικασιών. Ήταν η 8η Νοεμβρίου 1922. Τόπος διεξαγωγής η Λωζάννη, όπου είχε διαμορφωθεί η δέουσα ατμόσφαιρα για ένα γεγονός τόσο μεγάλο.

Πολύ μεγάλο μάλιστα, καθώς δεν επρόκειτο να συζητηθεί μόνον η λύση των προβλημάτων μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, αλλά και η ρύθμιση του αυτοκρατορικού χρέους προς τη Γαλλία και, κυρίως, κατά τη γνώμη μου, του καυτού ζητήματος της εκμετάλλευσης των πετρελαίων της Μοσούλης (που βρίσκεται σήμερα στο Ιράκ).

Την εποχή εκείνη το ζήτημα ενδιέφερε τα μέγιστα τους Βρετανούς. Το κεμαλικό κράτος αντιδρούσε σφόδρα. Γάλλοι και Άγγλοι κυρίως υποστήριζαν «δημοσίως» ότι ο ελληνικός στρατός εξακολουθούσε να είναι ισχυρός. Πράγματι ήταν ισχυρός, διότι είχε πλήρως ανασυγκροτηθεί, είχε παραταχθεί στα προσωρινά σύνορα της ανακωχής, πανέτοιμος ανά πάσα στιγμή να δράσει. Και η Ελλάδα διέθετε ένα άλλο μεγάλο όπλο. Διόρισε ως πληρεξούσιό της τον συντριβέντα στις τελευταίες εκλογές, Ελευθέριο Βενιζέλο.

Δεν είχε πολιτική δράση, αλλά διέθετε την παλαιότερη, σημαντική, δικηγορική εμπειρία του. Ακολούθησαν εργασίες της Διάσκεψης δυσχερέστατες.

Η τουρκική αυτοκρατορία είχε υποστεί αναμφισβήτητη διπλωματική ήττα, αλλά ο Κεμάλ Ατατούρκ επεδίωκε να αποκαταστήσει πλήρως την εθνική υπερηφάνεια των συμπατριωτών του. Οι διαπραγματεύσεις συνεχίστηκαν σκληρότατες, καθώς τα προβλήματα ήταν σύνθετα και τα συμφέροντα σαφώς αντικρουόμενα.

Όλοι μιλούσαν από την αρχή για «Εγκάρδια Συνεννόηση», αλλά τα αλληλογρονθοκοπούμενα συμφέροντα οδηγούσαν πλέον σε σφοδρή διένεξη, στην οποία απλώς δόθηκε τίτλος κομψότερος: «εγκάρδια διένεξη». Ο Κεμάλ Ατατούρκ ζητούσε, μάλλον απαιτούσε, ποσά αποζημιώσεων τεράστια, που δεν μπορούσε φυσικά να καταβάλει η χώρα μας.

Πρωταγωνιστής ο Βενιζέλος

Στη διάσκεψη αυτή φάνηκε καθαρά ότι ο Βενιζέλος ήταν ο πρωταγωνιστής. Ο στρατηγός Νικόλαος Πλαστήρας ούτε τις αναγκαίες γνώσεις διέθετε, ούτε τη λεγόμενη «πολιτική ευλυγισία», ενώ διεθνώς ήταν σχεδόν άγνωστος. Ο Βενιζέλος, αντιθέτως, δρούσε και αξιοποιούσε τις γνώσεις και τις ικανότητές του, καθώς οι εξελίξεις ήταν διαδοχικές.

Στην Αθήνα υπήρξαν ανάμικτα συναισθήματα μεταξύ των πολιτικών και στρατιωτικών ηγετών, όταν οι διαβουλεύσεις στη Λωζάννη συνεχίζονταν με άδηλο το τελικό αποτέλεσμα. Οι ένοπλες δυνάμεις αντιδρούσαν με εμφανέστερη την «στάση διαμαρτυρίας» του Θεοδώρου Παγκάλου, που ήταν τότε αρχηγός της Στρατιάς Έβρου. Με αυτόν συντασσόταν και ο Αρχηγός του Στόλου, Αλέξανδρος Χατζηκυριάκος.

Άλλωστε η κυβέρνηση ήταν επαναστατική και στηριζόταν στις ένοπλες δυνάμεις. Ακολούθησε γεγονός απροσδόκητο. Απόφαση μη αναμενόμενη. Ουσιαστικά η στρατιωτική ηγεσία αποφάσισε να αναθέσει στον υπουργό Εξωτερικών, Απόστολο Αλεξανδρή, εντολή για μετάβαση στη Λωζάννη και αντικατάσταση του Ελευθερίου Βενιζέλου στις συνεχιζόμενες εργασίες της διάσκεψης.

Ποιος ήταν ο λόγος της λήψης της απόφασης αυτής; Ουδείς τον γνωρίζει. Ακόμη και σήμερα μόνον εικασίες είναι δυνατόν να γίνουν. Γραπτά κείμενα, επίσημα ή ανεπίσημα, δεν βρέθηκαν ποτέ. Υπήρξε μόνο ένα Διάταγμα για την προαναφερθείσα αντικατάσταση με τη σχετική απόφαση του υπουργικού συμβουλίου, της 7ης Μαΐου 1923.

Μπερδεμένες τελικά οι απόψεις που διατυπώθηκαν αρκετά χρόνια αργότερα. Ο Σπύρος Μαρκεζίνης αναφέρει ότι ο Στυλιανός Γονατάς ουδέν αναφέρει στα Απομνημονεύματά του για αντικατάσταση του Βενιζέλου. Το αναμφισβήτητο γεγονός είναι όμως ότι ο Απόστολος Αλεξανδρής είχε φτάσει τις κρίσιμες εκείνες ημέρες στη Λωζάννη. Γεγονός που προκάλεσε στον Βενιζέλο «πικρίαν και μελαγχολίαν». Ευλόγως, δεδομένου ότι ο διορισμός Αλεξανδρή εσήμαινε για τον Βενιζέλο αποδοκιμασία του δικού του έργου από την κυβέρνηση.

Eίχαν περάσει μήνες αρκετοί. Ήταν Μάιος του 1923, 26 του μηνός. Αναχωρώντας ο Ελευθέριος Βενιζέλος από το ξενοδοχείο, συναντήθηκε με τον Απόστολο Αλεξανδρή. Και του είπε: «Το ιδικόν μου καθήκον τελειώνει εντός ωρών». Φθάνοντας στον τόπο της διάσκεψης ο Βενιζέλος, ζήτησε και πήρε πρώτος τον λόγο. Όμως ο Άγγλος προεδρεύων της διάσκεψης του ζήτησε να περιμένει. Είπε συγκεκριμένα: «Μη βιάζεσθε. Αφήσατε να ομιλήσει πρώτος ο Ισμέτ (σ.σ. Ινονού), ίσως σας διευκολύνει». Έκπληξη μεγάλη για όλους ακολούθησε: Ο Ισμέτ Ινονού παραιτήθηκε ουσιαστικά των «αποζημιωτικών απαιτήσεων».

Τέλος καλό, όλα καλά, όπως θα έλεγε ο Σαίξπηρ… Θρίαμβος Ελευθερίου Βενιζέλου. Απολύτως χαρακτηριστικό το κείμενο του τηλεγραφήματος που έστειλε από την Αθήνα ο πρωθυπουργός Γονατάς στον μεγάλο Κρητικό ηγέτη: «Αποδεχθήτε άπειρον ευγνωμοσύνην της πατρίδος δι’ απαράμιλλον πατριωτισμόν και υπερόχους διπλωματικάς αρετάς, χάρις εις τας οποίας κατορθώσατε να προσφέρητε εις δοκιμασθείσαν Ελλάδα έντιμον ειρήνην».

Ακολούθησε γεγονός λίαν εντυπωσιακό. Η περιγραφή του γεγονότος: Ο ίδιος ο Απόστολος Αλεξανδρής, που είχε σταλεί από την ελληνική κυβέρνηση στη Λωζάννη για αντικατάσταση του Ελευθερίου Βενιζέλου, «συγκινημένος σκύβει και φιλεί το χέρι του Βενιζέλου και εκφράζει, εν ονόματι της Ελλάδος την εθνικήν ευγνωμοσύνην».