Παύλος Ζάννας: Εραστής της Παιδείας

«Στον Έρωτα και στον Θάνατο δεν υπάρχει παράδειγμα», έχει γράψει ο Ράινερ Μαρία Ρίλκε. Υποθέτω πως το νόημα του λόγου αυτού είναι πως τον Έρωτα και τον Θάνατο, τον κάθε ένα Έρωτα και τον κάθε ένα Θάνατο, τον ζεις για πρώτη και τελευταία και μοναδική φορά και τίποτα δεν σου μαθαίνει και για τίποτα δεν σε προετοιμάζει. Δεν ήταν η πρώτη φορά που μάθαινα τον θάνατο κάποιου φίλου, κάποιου αγαπημένου προσώπου. Είμαι πια σε μια ηλικία που δοκίμασα πολλές φορές αυτή την πίκρα· άλλωστε η γενιά μου έζησε σε χρόνια που ο θάνατος μάς παραμόνευε «σε κάθε γωνιά και σοκάκι», και το πρόσωπό του, σωστότερα θα έλεγα τα πρόσωπά του, τα γνωρίσαμε καλά.

Όμως, όταν τα ξημερώματα της Τετάρτης 6 Δεκεμβρίου άκουσα το μήνυμα πως ο Παύλος πέθανε ήταν σαν για πρώτη φορά να έβλεπα κατάματα το φρικτό αυτό πρόσωπο· και τρόμαξα, αποσβολώθηκα, δεν είχα καμιάν αντίδραση απέναντί του. Λέμε: δεν μπορώ να το πιστέψω, δεν το χωράει ο νους μου, δεν είναι δυνατό· ή, όπως είπε μόλις το έμαθε μια απλή κοπέλα: όχι, είναι άδικο! Κι όμως όλοι μας ξέρουμε πως από τη μια στιγμή στην άλλη μπορεί το σώμα καθενός να είναι νεκρό, να πάψει να υπάρχει ως ζωντανός οργανισμός, να μη μας βλέπει, να μη μας ακούει, να μη σκέφτεται, να μη μας μιλάει. Αυτό όμως δεν μπορούσαμε να το φαντασθούμε για τον Παύλο. Εκείνον τον ξέραμε να έχει πάντα ανοιχτά τα μάτια του στους ανθρώπους και στα έργα τους, να ακούει τον λόγο τους και τη μουσική τους, να σκέφτεται τους στοχασμούς τους και τους δικούς του, και να μιλά για όλα αυτά με μια ζεστή λαλιά ή με τα γραφτά του. Και πιο πολύ ακόμη να δουλεύει για όλα αυτά, να δρα, να δημιουργεί.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 17.12.1989, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Είναι δύσκολο, αν δεν είναι αδύνατο, να μιλήσει για τον Παύλο Ζάννα ένας άνθρωπος που τον αγάπησε πάρα πολύ και που τον τιμούσε βαθύτατα, να μιλήσει μάλιστα τώρα, λίγες μόνο μέρες ύστερα από τον θάνατό του. Αλλά και δεν μπορεί να σκεφθεί αυτή τη στιγμή τίποτε άλλο από τον φίλο που έφυγε για το μεγάλο ταξίδι. Θα μπορούσα, ίσως, να σκεφτώ πως η αγάπη με κάνει να υπερβάλλω στην αποτίμηση των αρετών του και της αξίας αυτού του ανθρώπου, αν δεν είχα τη μαρτυρία όχι μονάχα των φίλων του που τον αγαπήσαμε, γιατί ζήσαμε κοντά του και τον γνωρίσαμε σε καλές και σε δύσκολες ώρες, αλλά ολόκληρης της ελληνικής κοινωνίας, όπως κατατέθηκε με αξιοθαύμαστη επάρκεια και σωφροσύνη στα κείμενα του καθημερινού Τύπου, αλλά και στις εικόνες και τον λόγο των ηλεκτρονικών μέσων.

Έχουμε συνηθίσει να δυσπιστούμε στους εντυπωσιασμούς και την αμετροέπεια των τίτλων, όμως κανείς δεν θα έλεγε πως είναι κενοί από αντίκρισμα οι χαρακτηρισμοί που χρησιμοποίησαν οι συντάκτες για να τιτλοφορήσουν την είδηση του θανάτου του Παύλου Ζάννα. «Άνθρωπος με ήθος» (Ριζοσπάστης), «Εμπνευστής και Πρωτοστάτης» (Τα Νέα), «Έφυγε ο σεμνός αγωνιστής» (Έθνος), «Ένας από τους πιο καλλιεργημένους Έλληνες» (Ελευθεροτυπία). Και μέσα στα κείμενα συμπλήρωναν: «ευπατρίδης», «στυλοβάτης πολιτισμού», «σπάνιος πνευματικός άνθρωπος» και βέβαια «αγωνιστής της δημοκρατίας», «μονίμως μάχιμος» και άλλα τέτοια. Κι ακόμα μου το βεβαίωσαν τα πρόσωπα όλων εκείνων που βρέθηκαν στο νεκροταφείο· «σπάνια βλέπει κανείς τόσα ωχρά πρόσωπα και τόσα βουρκωμένα μάτια, τόση άδολη θλίψη…», όπως έγραψε κάποιος συντάκτης.

Θα αναρωτηθεί ίσως ο καλόπιστος αλλά ανειδοποίητος αναγνώστης: Ποιος και τι ήταν τέλος πάντων ο Παύλος Ζάννας; Και θα αναζητήσει βέβαια τα βιογραφικά του στοιχεία για να φωτιστεί. Δυστυχώς δεν θα τα έβρισκε εύκολα πριν από τον θάνατό του· ήταν ανάγκη να πεθάνει για να δημοσιευθούν κάποια απ’ αυτά στις εφημερίδες. Όμως θα ήταν δύσκολο διαβάζοντάς τα να απαντήσει στο ερώτημά του: Ποιος και τι ήταν ο Παύλος;

Επιστήμονα δεν θα μπορούσες να τον χαρακτηρίσεις, κι όμως είχε αποχτήσει διδακτορικό δίπλωμα του Πανεπιστημίου της Γενεύης, με μια διατριβή από τις πιο «λαμπρές» που έγιναν ποτέ στο Πανεπιστήμιο αυτό (η εκτίμηση δεν είναι δική μου· ανήκει στον μεγάλο δάσκαλο Αλέξανδρο Σβώλο).

Πολιτικός ούτε θέλησε ποτέ να γίνει ούτε κανείς θα του έδινε αυτή την ιδιότητα, κι ας είχε δείξει έμπραχτα και οδυνηρά τι σημαίνει καίρια και αποφασιστικά πολιτική πράξη, όταν μ’ αυτήν πληρώνεις, χωρίς ποτέ να σκεφτείς το χρέος των άλλων απέναντί σου. Λογοτέχνης; Δεν ξέρω αν θα γινόταν δεκτός από τις αναρίθμητες Εταιρείες Λογοτεχνών ως μέλος τους, μολονότι θα έπρεπε να είναι πολύ υπερήφανοι οι «εταίροι» αυτοί, αν μπορούσαν να μας χαρίσουν λίγες σελίδες ελληνικού λόγου ισότιμου με τον σοφό και εύστοχο και περίτεχνο και ευαίσθητο λόγο της μετάφρασης τού «Αναζητώντας το χαμένο χρόνο» του Μαρσέλ Προυστ.

Φιλόλογος βέβαια δεν ήταν, και θα γελούσε σίγουρα αν του έδινε κάποιος αυτόν τον τίτλο· ωστόσο η φιλολογική του δουλειά στην έκδοση ενός χειρογράφου του Γ. Σεφέρη και των πολύτιμων αρχείων της Πηνελόπης Δέλτα θα άξιζε να γίνει υπόδειγμα φιλολογικής έκδοσης νεοελληνικών κειμένων.

Στις οικογενειακές του επιχειρήσεις που υποχρεώθηκε να διευθύνει στα νιάτα του δεν θα τον βαθμολογούσες με άριστα —ο ίδιος βαθμολογούσε τον εαυτό του πολύ πιο αυστηρά—, όμως οι άνθρωποι που δούλεψαν μαζί του όταν είχε αναλάβει τη Γενική Διεύθυνση στη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης βεβαίωναν πως σπάνια είχαν τόσο άξιο και ικανό προϊστάμενο (έχω τη μαρτυρία από τον παλαιότερο και εμπειρότερο υποδιευθυντή του οργανισμού).

Ίσως οι μόνοι που τον αναγνωρίζουν και τον δέχονται ως «δικό» τους άνθρωπο είναι οι «άνθρωποι του κινηματογράφου». Δεν ήταν βέβαια σκηνοθέτης· ούτε όμως ως κριτικός του κινηματογράφου αφιερώθηκε στο έργο αυτό σε όλη του τη ζωή, όσο κι αν η σύγχρονη αυτή τέχνη στάθηκε η μεγάλη του αγάπη. Πιο πολύ θα τον έλεγες θεωρητικό ή καλύτερα εραστή της κινηματογραφικής τέχνης. Εραστής όμως όχι ολότελα πιστός, αφού ο έρωτάς του δεν ήταν λιγότερο θερμός και για τη μουσική και για τη ζωγραφική και βέβαια για τη λογοτεχνία. Μονάχα σε μία περίπτωση ο Παύλος έμεινε φανατικά πιστός εραστής στη ζωή του από τα φοιτητικά του χρόνια ως τον θάνατο. Και μονάχα ο άνθρωπος που μπόρεσε να δεχτεί αυτόν τον έρωτα —και να τον ανταποδώσει— μπορεί να μιλήσει γι’ αυτόν.

Τι ήταν λοιπόν ο Παύλος Ζάννας; Για να απαντήσω, πρώτα στον εαυτό μου και ύστερα στους άλλους, αναζήτησα τη βοήθεια ενός μεγάλου φιλολόγου, του Werner Jaeger. Σε μια εισαγωγική σημείωση εξηγεί γιατί χρησιμοποιεί την ελληνική λέξη και δηλώνει πως δεν είναι απλώς ένα συμβολικό όνομα, αλλά πως οι σύγχρονες ευρωπαϊκές έννοιες civilization, culture, tradition, literature και education δεν καλύπτουν την έννοια της ελληνικής λέξης Παιδεία, αλλά μόνο ένα κομμάτι της.

Μπορώ λοιπόν να απαντήσω λέγοντας πως ο Παύλος Ζάννας ήταν ο άνθρωπος που είχε Παιδεία, που διψούσε για Παιδεία, που ήταν εραστής της Παιδείας, που ήταν εργάτης της Παιδείας. Και όποιος αληθινά αγαπά κάτι και δουλεύει γι’ αυτό όχι μόνον δεν επιτρέπει στον εαυτό του να χρησιμοποιήσει αυτό που αγαπά για σκοπούς αλλότριους, να το μεταβάλει σε μέσο όποιας ωφέλειας, αλλά θεωρεί βέβηλη κάθε παρόμοια πράξη ή και σκέψη. Και ο Παύλος πέρα ή μαζί με τον έρωτά του έκλεινε τα πιο άτεγκτα και άδολα κριτήρια της τιμιότητας και του χρέους. Για να θυμηθώ και πάλι τους αρχαίους, του παράστεκε πάντοτε η Δικαιοσύνη, η αδυσώπητη αλλά μαζί και ήμερη θεά που, κόρη και πάρεδρος του Δία, δεν τιμωρεί μονάχα, αλλά χαρίζει και το δίκαιο στους ανθρώπους.

Ο άνθρωπος που αγαπά και κατέχει μια τέτοια Παιδεία καταχτά αυτό που οι αρχαίοι, και εμείς, ονομάζουμε ήθος. Και ο Ηράκλειτος μάς έχει διδάξει πως τη μοίρα του ανθρώπου την καθορίζει το ήθος του —ήθος ανθρώπω δαίμων— και κανένας άλλος. Κι αυτό είναι κατάχτηση δική μας και κανένας δεν μας τη χαρίζει ή δεν μας την κληροδοτεί. Ο Πλάτων στον περίφημο και συναρπαστικό εσχατολογικό μύθο της Πολιτείας του, προτού περιγράψει πώς οι ψυχές θα διαλέξουν τη μελλοντική ζωή τους, βάζει τον προφήτη της Λάχεσης, της θυγατέρας της Ανάγκης, να τις προειδοποιεί: «ψυχαί εφήμεροι, αρχή άλλης περιόδου θνητού γένους θανατηφόρου. ουχ υμάς δαίμων λήξεται, αλλ’ υμείς δαίμονα αιρήσεσθε» (δεν θα σας διαλέξει η τύχη, ο δαίμων, εσάς, αλλά σεις θα διαλέξετε την τύχη, τον δαίμονά σας). Αυτός ο δαίμων, η μοίρα μας, καθορίζει τη ζωή μας, και η μοίρα αυτή δεν είναι τίποτε άλλο από το ήθος μας.

Σπάνια τυχαίνει στη ζωή να έχουμε τόσο καθαρή την επιβεβαίωση αυτής της σοφίας, πως τελικά τίποτα δεν μετρά πιο πολύ από το ήθος του ανθρώπου. Ίσως μας ξάφνιασε όλους μ’ ένα ξάφνιασμα ευχάριστο πως μέσα σ’ ένα κλίμα τόσο ευτελές και αντιπνευματικό, κορεσμένο από αθλιότητες κάθε λογής, αναδύθηκε και τιμήθηκε από όλους το ήθος ενός ανθρώπου που ανάλωσε τη ζωή του, σεμνά και αθόρυβα, πιστεύοντας και δουλεύοντας για αξίες που νόμιζες πως έχουν πάψει να ενδιαφέρουν τους ανθρώπους.

Ο Μανόλης Ανδρόνικος

Ξαφνικά ο θάνατος του Παύλου Ζάννα έγινε ένα ακόμη μάθημα ζωής, προπάντων για τους νέους ανθρώπους, που μπορούν να ελπίζουν πως δεν χρειάζονται ούτε τους τίτλους ούτε τις θέσεις ούτε την υλική επιτυχία για να κερδίσουν τη ζωή και να «πατήσουν» τον θάνατο. Ο Παύλος μπορούσε να τα έχει όλα αυτά και είχε πολλά που θα τα ζήλευαν οι πιο πολλοί, όμως δεν ήταν αυτά που τον ξεχώρισαν, που του έδωσαν την πιο διαλεχτή θέση στις καρδιές και στη συνείδησή μας.

Κέρδισε τη ζωή του, τον «δαίμονά» του, με το δικό του ήθος, που ήταν και σοφία και αισθαντικότητα και αδιαλλαξία και τρυφερότητα, που ήταν και αρχοντιά και ταπεινοφροσύνη. Για να το πω με μια λέξη, που ήταν «ανθρωπιά».

*Επιφυλλίδα του αειμνήστου Μανόλη Ανδρόνικου για τον Παύλο Ζάννα, που έφερε τον τίτλο «Αναζητώντας τον χαμένο φίλο» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» στις 17 Δεκεμβρίου 1989.

Ο θεσσαλονικιός διανοούμενος Παύλος Ζάννας, συγγραφέας, κριτικός κινηματογράφου και μεταφραστής, απεβίωσε στην Αθήνα στις 6 Δεκεμβρίου 1989, σε ηλικία 60 ετών.