Τι έκανε τη Μαρία Κάλλας τη μεγαλύτερη «La Divina» του πλανήτη

Αυτόν τον μήνα συμπληρώνονται εκατό χρόνια από τη γέννηση μιας από τις μεγαλύτερες σταρ της μουσικής: Την Eλληνίδα σοπράνο της όπερας Μαρία Κάλλας, που γεννήθηκε ως Μαρία Καλογεροπούλου στο Μανχάταν, τον Δεκέμβριο του 1923.

«Η Κάλλας κέρδισε το προσωνύμιο “La Divina” κατά τη διάρκεια μιας σχετικά σύντομης τραγουδιστικής καριέρας που πρόβαλε στον κόσμο την τεχνική της ευφυΐα, το πάθος και την εκφραστική της δεινότητα.

»Ανέχτηκε επίσης τη συντριπτική πίεση αυτής της ιδιότητας και ήταν μόλις 53 ετών όταν πέθανε από καρδιακή προσβολή στο σπίτι της στο Παρίσι. Πολλές από τις εκδηλώσεις για την επέτειο των 100 χρόνων είναι πάντοτε επικής κλίμακας, συμπεριλαμβανομένων των εορτασμών της Unesco σε εμβληματικά ελληνικά μνημεία, καθώς και πλήθος μουσικών επανεκδόσεων. Ωστόσο, η κληρονομιά της Κάλλας παραμένει επίσης εξαιρετικά οικεία» γράφει η  Arwa Haider στο bbc.com.

Η Μαρία Κάλλας και ο Αntonio Ghiringhelli / Photo: Wikimedia Commons

«Δούλεψε τόσο σκληρά, έκανε τον εαυτό της Μαρία Κάλλας»

Ένα νέο ντοκιμαντέρ διερευνά τα σκαμπανεβάσματα της ζωής της Κάλλας, καθώς και το ποια είναι η κληρονομιά της σήμερα. «Δούλεψε τόσο σκληρά, έκανε τον εαυτό της Μαρία Κάλλας – έκανε τον εαυτό της τη μεγαλύτερη ντίβα», εξηγεί η Στέλλα Κουρμπανά, αρχειονόμος στο Ωδείο Αθηνών, στο «Maria Callas, Take Me to The Opera» του BBC.

Η Κάλλας ένωσε τη λεγόμενη υψηλή κουλτούρα με την ποπ κουλτούρα, χωρίς να θέτει σε κίνδυνο το ρεπερτόριό της. Οι παραστάσεις της ξεσήκωσαν θέατρα παγκόσμιας κλάσης, όπως η Σκάλα του Μιλάνου και η Μητροπολιτική Όπερα της Νέας Υόρκης, και συνεργάστηκε με καλλιτέχνες όπως ο Λουκίνο Βισκόντι, ο Φράνκο Ζεφιρέλι και ο Λέοναρντ Μπερνστάιν, καθώς και με τον Πιερ Πάολο Παζολίνι (ο οποίος την έβαλε στον μη τραγουδιστικό ομώνυμο ρόλο της ταινίας της «Μήδεια», το 1969, μερικά χρόνια μετά τις τελευταίες συναυλίες της).

Επίσης, διακτινίστηκε στο τηλεοπτικό κοινό, όπως το 1956 στην εμφάνισή της στο The Ed Sullivan Show, όπου τραγούδησε το Vissi d’arte (Ζούσα για την τέχνη), μια άρια από την όπερα Tosca του Τζιάκομο Πουτσίνι το 1899.

«Προσέξτε όταν λέτε «γκέτο»… η μουσική προέρχεται από εκεί», είπε στον Γάλλο δημοσιογράφο Philippe Caloni στην τελευταία της συνέντευξη, το 1977

Η Μαρία Κάλλας και ο Mirto Picchi, το 1957 / Photo: Wikimedia Commons

Το δράμα ήταν κομμάτι της ύπαρξής της

Βέβαια, η ιδιωτική ζωή της Κάλλας προσέλκυσε τη δημοσιότητα περνώντας τα όρια της αδιακρισίας με τη βοήθεια εκείνων που θα έπρεπε να την προστατεύουν -αντ’ αυτού εκμεταλλεύτηκαν το ταλέντο της, συμπεριλαμβανομένων των γονέων και της αδελφής της, του πολύ μεγαλύτερου σε ηλικία συζύγου της, του εραστή της Αριστοτέλη Ωνάση (ο οποίος θα παντρευόταν τελικά την Τζάκι Κένεντι, αλλά θα συνέχιζε να κυνηγάει την Κάλλας). Τέτοια δράματα καθώς και η μεταμόρφωσή της από «ασχημόπαπο» σε σειρήνα της μόδας με αστραφτερά μάτια και εκθαμβωτικά κοσμήματα, τροφοδότησαν δεκαετίες ολόκληρες με κουτσομπολίστικες στήλες και βιογραφίες. Τελικά, ακόμη και τα τρολ της Κάλλας σιωπούν από τη φωνή της: Σαγηνευτική και όχι απλώς όμορφη, φλογερή, αυταρχική και τρυφερή με τη σειρά της.

Η εικόνα της Κάλλας ως αρχετυπικής ντίβας και η ιδέα ότι η θεά-σταρ πρέπει να υποφέρει για την τέχνη της είναι φορτισμένη- δεν υπάρχει κάτι αντίστοιχο που να τοποθετεί έναν «άνδρα ντίβο» στο ίδιο βάθρο ή να τον εκθέτει στις ίδιες κρίσεις. Ωστόσο, η Κάλλας αναμφισβήτητα διοχέτευσε τραύματα και συγκρούσεις της πραγματικής ζωής στη μουσική της παράδοση και φάνηκε να δεσμεύεται από την έννοια του «πεπρωμένου].

Τα απαιτητικά της πρότυπα στήριζαν μια απόκοσμη φήμη -δεν έκρυψε επίσης την εξαθλιωμένη ανατροφή της ή την πρώιμη καριέρα της. «Προσέξτε όταν λέτε «γκέτο»… η μουσική προέρχεται από εκεί», είπε στον Γάλλο δημοσιογράφο Philippe Caloni στην τελευταία της συνέντευξη, το 1977. «Δεν έχω δει σχεδόν ποτέ έναν μεγάλο μουσικό που να έχει ανώτερη κοινωνική καταγωγή. Υπάρχει κάτι καλό στα γκέτο, γιατί αν προέρχεσαι από εκεί, σε κάνει να θέλεις περισσότερα. Σε κάνει να λες: «Μια μέρα θα γίνω κάποιος»».

Η Μαρία Κάλλας τραγουδάει «Casta Diva» (Bellini: Norma, Act 1)

Η καθοριστική ντίβα

Η Κάλλας παρουσιάζεται σε μια μεγάλη ομαδική έκθεση, Diva, στο Μουσείο V&A του Λονδίνου μέχρι τον Απρίλιο του 2024- η έκθεση αναδιατυπώνει την έννοια της «ντίβας», από τους αστέρες της όπερας του 19ου αιώνα μέχρι τους σύγχρονους A-listers, με κορυφαίες στιγμές που περιλαμβάνουν κοστούμια από την τελευταία παράσταση της Κάλλας στη Βασιλική Όπερα, καθώς και θρυλικές ηχογραφήσεις. Η επιμελήτρια της έκθεσης Κέιτ Μπέιλι εξηγεί: «Στα μέσα του 20ου αιώνα, έχουμε αυτό το αναδυόμενο δεύτερο κύμα φεμινισμού, όπου η «ντίβα» εκρήγνυται σε άλλα είδη μουσικής, αλλά αντλεί επίσης από τη δεκαετία του 1830, επειδή έκανε πραγματικά όλο αυτό το στυλ του bel canto τραγουδιού ξανά στη μόδα».

«Ήταν σχεδόν γραμμένο στην πρώιμη αφήγηση της ντίβας ότι θα ερμηνεύσεις αυτόν τον εξαιρετικό οπερατικό ρόλο που θα σε οδηγήσει στα βάθη των συναισθημάτων σου – και μετά θα πεθάνεις στη σκηνή. Αυτό έχει τις ρίζες του στην αντίληψη της ντίβας για την ευθραυστότητα, την ευπάθεια – και αν το διεκδικείς αυτό και αναδιαμορφώνεις τα πράγματα ως πρωτοπόρος, υπάρχει ένας αγώνας για να φτάσεις εκεί» συνεχίζει η Κέιτ Μπέιλι στο BBC Culture.

«Ο έλεγχος των μέσων ενημέρωσης, η μόδα και η τραγωδία έφτασαν πραγματικά σε ένα εντελώς άλλο επίπεδο με την Κάλλας – αλλά ήταν τόσο αφοσιωμένη στο καλύτερο της τέχνης της- ήταν δέσμευση και σκληρή δουλειά, παντρεμένη με τη φιλοδοξία και το κίνητρο. Οι άνθρωποι έκαναν ουρές χιλιομέτρων για να δουν την Κάλλας και να ακούσουν τα φωνητικά της χωρίς ενισχυτή. Σήμερα, κάνουμε το ίδιο με την Beyoncé, λόγω της σκηνικής της παρουσίας – αλλά είναι η δύναμη της μουσικής και της ενσυναίσθησης της Κάλλας που την ανεβάζει πραγματικά σε συναισθηματικό επίπεδο».

Photo: Public Domain

Άνοιξε δρόμους σε έννοιες και συμπεριφορές

Πολλές από τις δοκιμασίες που αντιμετώπισε η Κάλλας επαναλήφθηκαν σε όλες τις γενιές των γυναικών σταρ: Κουτσομπολιό απέναντι σε μια ισχυρή γυναίκα που γνώριζε την αξία της, γυναικεία αντιπαλότητα (η Κάλλας είχε μια πολυδιαφημισμένη διαμάχη με την Ιταλίδα σοπράνο Ρενάτα Τεμπάλντι), τιμωρητικά προγράμματα περιοδειών, ακόμη και όταν χρειαζόταν σαφώς χρόνο για να αναρρώσει από ασθένεια ή εξάντληση.

Η Κάλλας διατήρησε την ψυχραιμία της απέναντι στην εκπληκτική σκληρότητα, και πολύ πριν από τις κυρίαρχες έννοιες της ευημερίας των καλλιτεχνών ή της θετικότητας του σώματος- είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ανθρώπους να κατασκηνώνουν στις συναυλίες της Μπιγιονσέ ή της Γκάγκα μόνο και μόνο για να χλευάσουν ή να ρίξουν λαχανικά στα αστέρια. Η Κάλλας, η οποία χλευάστηκε στα νιάτα της για το πάχος της, αργότερα κατακρίθηκε για το υπερβολικό της βάρος- η απώλεια βάρους της λέγεται ότι συνέβαλε στη φωνητική της πτώση, αν και η ένταση και το εύρος του έργου της ήταν σίγουρα ένας παράγοντας.

Υπήρξε αναμφισβήτητα πρωτοπόρος, τόσο στη σκηνή όσο και στο στούντιο- το ηχογραφημένο ρεπερτόριο της Κάλλας εκτείνεται από το έργο της στα τέλη της δεκαετίας του ’40 μέχρι τις τελευταίες εμφανίσεις της, προσελκύοντας ακροατές πολλών γενεών. Τον Σεπτέμβριο, η Warner Classics κυκλοφόρησε το La Divina: Ένα εκτεταμένο box set που περιλαμβάνει την Κάλλας σε όλους τους πολυποίκιλους ρόλους της, συμπεριλαμβανομένων των μαθητικών της συνεδριών στο Juilliard στις αρχές της δεκαετίας του ’70 (οι οποίες ενέπνευσαν επίσης το θεατρικό έργο Master Class του Terrence McNally το 1995)- μια σειρά από έγχρωμες συλλογές βινυλίου θα είναι επίσης διαθέσιμες.

«Η φωνή της αναμφισβήτητα απασχολεί όλες τις αισθήσεις ταυτόχρονα, μιλώντας στο μυαλό, την καρδιά και τα βάθη όσων την ακούν»

Σε κονσέρτο στο Άμστερνταμ / Photo: Wikimedia Commons

«Η φωνή της αναμφισβήτητα απασχολεί όλες τις αισθήσεις»

Ο επιμελητής του La Divina, μουσικολόγος και συγγραφέας Michel Roubinet, είναι κατηγορηματικός για τη διαρκή κληρονομιά της Κάλλας: «Η φωνή της αναμφισβήτητα απασχολεί όλες τις αισθήσεις ταυτόχρονα, μιλώντας στο μυαλό, την καρδιά και τα βάθη όσων την ακούν» λέει. «Αντηχεί και δονείται, και με τον μοναδικό της τρόπο να τοποθετεί τη λέξη πάνω στη νότα, φέρνει μια λεπτή και ευαίσθητη αγιογραφία, δίνοντας ακόμα περισσότερη ζωή στη μουσική και το δράμα. Προκαλεί συναισθήματα, συμπεριλαμβανομένου του χιούμορ, αν και τραγούδησε πολύ λίγο σε κωμικούς ρόλους, επιδεικνύοντας ένα ακαταμάχητο πνεύμα, πάντα με μια δόση ειρωνείας.

»Ίσως η Μαρία Κάλλας, πέρα από την ιδιοφυΐα της ως musicienne assoluta, τόσο διαχρονική και μονίμως σύγχρονη στον αισθητηριακό αντίκτυπο που έχει στον ακροατή, συνεχίζει να γοητεύει επειδή στην πραγματικότητα δεν έχει πραγματικούς απογόνους».

«Η μεταθανάτια λατρεία της Κάλλας μπορεί να αποπροσανατολίζει από το αρχικό μένος της βιομηχανίας των μέσων ενημέρωσης, αλλά αντανακλά επίσης την αμίμητη δύναμή της. Υπάρχει μόνο μία Κάλλας, αλλά υπάρχουν φαινομενικά αμέτρητες ενσαρκώσεις- ως ακροατές, προβάλλουμε τις προσωπικές μας επιθυμίες και αγωνίες στις εκφράσεις της – και συνεχίζουμε να συνδεόμαστε με τη μουσική της, με απρόβλεπτους τρόπους» γράφει η Arwa Haider στο bbc.com.

Δείτε το τρέιλερ «7 θάνατοι της Μαρίας Κάλλας» της Μαρίνα Αμπράμοβιτς 

«Κάτι απίστευτο, απερίγραπτο, που περνούσε μέσα μου όταν την άκουγα»

Ο Tom Volf, ο σκηνοθέτης του αναγνωρισμένου ντοκιμαντέρ Maria by Callas (2017), έχει περιγράψει την πρώτη ανακάλυψη της Κάλλας (στην «τρελή σκηνή» από την όπερα Lucia di Lammermoor του 1835 του Gaetano Donizetti) στο YouTube τις πρώτες πρωινές ώρες: «Το μόνο πράγμα που μπορούσα να δω ή να αισθανθώ ήταν κάτι απίστευτο, απερίγραπτο, που περνούσε μέσα μου όταν την άκουγα», δήλωσε ο Volf στο NPR.

«Δεν μεγάλωσα ακούγοντας μουσική όπερας, αλλά η Κάλλας συνδέθηκε και μέσα από την ποπ κουλτούρα της εφηβείας μου. Υπήρχε η σκηνή της ταινίας Philadelphia (1993), όπου ο χαρακτήρας του Τομ Χανκς μεταφράζει με δάκρυα την άρια La Mamma Morta της Κάλλας (από την όπερα Andrea Chénier του Ουμπέρτο Τζορντάνο του 1896): «I am Divine… I am oblivion… I am love!»), ή μια σειρά από διαφημίσεις αρωμάτων Jean-Paul Gaultier, με μουσική υπόκρουση το Casta Diva της Κάλλας (μια από τις πιο διάσημες ερμηνείες της, από την όπερα Norma του Vincenzo Bellini του 1831)- θυμάμαι να σκέφτομαι πόσο γοητευτική και μεταμορφωτική ένιωθα τη μουσική της» συνεχίζει η Arwa Haider στο bbc.com.

Photo: YouTube

«Είχα ηλεκτρισμό και απόλυτη ανατριχίλα στο σώμα μου»

Στον 21ο αιώνα, η Κάλλας έχει πάρει τη μορφή ολογράμματος σε περιοδεία (αν και είναι απίθανο η τελειομανής σταρ της πραγματικής ζωής να ενέκρινε την προβληματική τεχνολογία), και έχει ενσαρκωθεί από ηθοποιούς όπως η Φανί Αρντάν (στη βιογραφία Callas Forever του Zeffirelli το 2002) και η Αντζελίνα Τζολί (που θα πρωταγωνιστήσει στην επερχόμενη ταινία Maria του Pablo Larraín).

Επίσης, ενέπνευσε την καλλιτέχνιδα του performance, την Μαρίνα Αμπράμοβιτς, για την όπερα-αφιέρωμα, «7 θάνατοι της Μαρίας Κάλλας». Σε συνέντευξή της στους New York Times το 2020, η Αμπράμοβιτς περιέγραψε την πρώτη φορά που άκουσε την Κάλλας σε μια ραδιοφωνική εκπομπή ως έφηβη («Είχα ηλεκτρισμό και απόλυτη ανατριχίλα στο σώμα μου»), προσθέτοντας ότι διέκρινε παραλληλισμούς μεταξύ της εμπειρίας της ζωής της Κάλλας και της δικής της: «Και μετά, επίσης, αυτή η απίστευτη ένταση στα συναισθήματα, ότι μπορεί να είναι εύθραυστη και δυνατή ταυτόχρονα». Αυτή η αίσθηση δεν ξεθωριάζει ποτέ- η Κάλλας παραμένει σχετιζόμενη και επαναστατική: Ο ήχος των κόσμων που συγκρούονται.

*Το ντοκιμαντέρ «Take Me to The Opera: Maria Callas» μπορεί κανείς να το δει στις 16/17 και 30/31 Δεκεμβρίου στο BBC News Channel και στο διαδίκτυο.

*Με στοιχεία από bbc.com