Ζακλίν ντε Ρομιγύ: Αθήνα, ο χώρος όπου επινοήθηκε η δημοκρατία

«Γνωρίζω πολύ καλύτερα τους άνδρες της αθηναϊκής δημοκρατίας του Περικλή από τους υπουργούς του Μισέλ Ροκάρ» είχε πει σε μια συνέντευξή της σε γαλλικό περιοδικό η Ζακλίν ντε Ρομιγύ μετά την είσοδό της στη Γαλλική Ακαδημία, πριν από ενάμιση χρόνο (σ.σ. το Νοέμβριο του 1988). Η δεύτερη γυναίκα, μετά τη Μαργκερίτ Γιουρσενάρ (σ.σ. Marguerite Yourcenar, 1903-1987, διακεκριμένη γαλλίδα λογοτέχνιδα), στην οποία έγινε η τιμή αυτή έχει αφιερώσει τη ζωή της στους αρχαίους έλληνες φιλοσόφους και ποιητές, εκφράζοντας τον θαυμασμό της για το αρχαίο ελληνικό πνεύμα. Προσκεκλημένη στην Αθήνα, η Ζακλίν ντε Ρομιγύ έγινε επίσημα δεκτή —την περασμένη Τρίτη— στην Ακαδημία Αθηνών ως ξένος εταίρος.

Στην ομιλία της με θέμα «Η αθηναϊκή δημοκρατία και τα έργα του 5ου αιώνα π.Χ.» η ελληνίστρια και ακαδημαϊκός αναφέρθηκε στα επιτεύγματα και την ανωτερότητα του «απαράμιλλου αθηναϊκού πολιτεύματος», υπογραμμίζοντας την αξία του διαλόγου που πρώτη δίδαξε η Αθήνα.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 12.5.1991, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Αποσπάσματα από την ομιλία της Ζακλίν ντε Ρομιγύ δημοσιεύει σήμερα «Το Βήμα».

Γιορτάζουμε φέτος τα 2.500 χρόνια της αθηναϊκής δημοκρατίας. Είναι κοινά αποδεκτό ότι η δημοκρατία γεννήθηκε στην Αθήνα, στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. Ακόμη και αν άλλοι λαοί είχαν ήδη εφαρμόσει παρόμοια πολιτεύματα, η Αθήνα ήταν η πρώτη που απέκτησε συνείδηση των αρχών της δημοκρατίας, τις ανέλυσε, τις παρουσίασε και κατέδειξε τις ομορφιές που εμπεριέχει και τους κινδύνους που εγκυμονεί. Δικαιωματικά, λοιπόν, θεωρείται ο χώρος όπου επινοήθηκε η δημοκρατία — τίτλος μη αμελητέος. Στη σημερινή όμως παρουσίασή μου, εδώ στην Αθήνα, 25 αιώνες αργότερα, το θέμα που θα ήθελα να θίξω δεν είναι μόνο πολιτικό. Διότι αν ο 5ος αιώνας π.Χ. συμπίπτει με τη γέννηση της αθηναϊκής δημοκρατίας, είναι εξίσου ο αιώνας του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη. Ο αιώνας του Αριστοφάνη και της δημιουργίας της κωμωδίας. Ο αιώνας της γέννησης της Ιστορίας, μια και ο Ηρόδοτος έφθασε εκείνη την εποχή στην Αθήνα και ο Θουκυδίδης ήταν Αθηναίος. Ο αιώνας της ρητορικής. Του Σωκράτη. Του Φειδία και της Ακρόπολης. Ποια είναι άραγε η σχέση ανάμεσα στην εμφάνιση του απαράμιλλου αυτού πολιτεύματος και την άνθηση των ασύγκριτων αυτών αριστουργημάτων;

[…]

Κατά πρώτο λοιπόν λόγο, το δημοκρατικό πολίτευμα αποτέλεσε τη βάση για ό,τι πρωτοποριακό δημιουργήθηκε στον χώρο της ρητορικής. Οποιαδήποτε μορφή δημοκρατικού πολιτεύματος βασίζεται στην τέχνη της ρητορικής, που σκοπό έχει να πείθει τον λαό. Η παρατήρηση αυτή επιβεβαιώνεται διπλά στην περίπτωση της αθηναϊκής δημοκρατίας του 5ου αιώνα π.Χ. Πρόκειται για μια άμεση δημοκρατία: ο διάλογος με τον λαό γίνεται χωρίς μεσολαβητές — δεν υπάρχει Τύπος ή ραδιόφωνο, δεν κυκλοφορεί σχεδόν τίποτα γραπτό. Στην Εκκλησία του Δήμου ο καθένας έχει δικαίωμα λόγου. Επομένως, όποιος ήθελε να γίνει διάσημος ή απλώς να φανεί χρήσιμος στο σύνολο, έπρεπε να ξέρει να μιλά με σαφήνεια στο πλήθος. Επιπλέον, σ’ αυτή την άμεση δημοκρατία ο λαός συνθέτει τα δικαστήρια. Και εκεί οι αποφάσεις έβγαιναν με γνώμονα τον «λόγο». Δεν πρόκειται για αγορεύσεις δικηγόρων, αλλά για ομιλίες που γίνονταν άμεσα από τους ίδιους τους διαδίκους. Βέβαια, μπορούσαν να ζητήσουν εκ των προτέρων βοήθεια, αλλά όφειλαν να ξέρουν να απευθύνονται στο πλήθος με τρόπο πειστικό. Και όποιος υφίστατο δίωξη, όφειλε να ξέρει να υπερασπισθεί τον εαυτό του, ειδάλλως οι κίνδυνοι ήταν σοβαροί.

[…]

Η δημοκρατία είχε ως αποτέλεσμα την άνθηση της ρητορικής με τη δικαστική και την τεχνική της μορφή. Έχει εμποτίσει τα αριστουργηματικά έργα της εποχής και σ’ αυτήν οφείλει πολλά η τέχνη της υπεράσπισης δύο αντιθετικών θέσεων, που τόσο θαύμαζε ο λαός. Πρόκειται για ένα απλό διακοσμητικό στοιχείο; Πρόκειται για καθαρή επιδεξιότητα; Όπως γνωρίζουμε, ο Πλάτωνας θεωρούσε τη ρητορική —που κάθε άλλο παρά την αλήθεια αναζητούσε— τέχνη της κολακείας, εφάμιλλη της μαγειρικής ή του καλλωπισμού.

[…] 

Πέρα από την ενοχή ή την αθωότητα των κατηγορουμένων, οι συγγραφείς του 5ου αιώνα π.Χ. συνέβαλαν στην εμβάθυνση της γνώσης της ανθρώπινης ψυχολογίας. Έτσι, τα μέσα που τους διέθετε η δημοκρατία έγιναν μέσα πνευματικών ανακαλύψεων. Αυτό είναι το πρώτο, λοιπόν, χρέος μας απέναντι στη δημοκρατία.

Αλλά, εισάγοντας η δημοκρατία την τέχνη του λόγου και της ανάλυσης, δημιουργούσε τις προϋποθέσεις για μια ενσυνείδητη, ένθερμη συμμετοχή στα κοινά.

[…]

Πιθανώς, δίνουμε μεγαλύτερη έκταση στη σημασία της αθηναϊκής δημοκρατίας. Μεγαλύτερη απ’ ό,τι θα έπρεπε! Έφθασε ίσως η στιγμή να αναρωτηθούμε αν όντως αυτή γεννήθηκε από το τίποτα και απ’ αυτήν ξεκίνησαν τα πάντα.

Εξάλλου, η Ιστορία και η τραγωδία, με τον τρόπο που ξεκίνησαν και εξελίχθηκαν στην Αθήνα, ήταν επίσης δημιουργίες που βρίσκονταν ακόμη στα σπάργανα, όπως ακριβώς και η δημοκρατία. Και εμπεριείχαν, στη μορφή που διαμόρφωσαν την εποχή εκείνη, κάποιο σπόρο οικουμενικότητας, χάρη στον οποίον μπόρεσαν να ενταχθούν στην ευρωπαϊκή παράδοση. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτές οι δύο μορφές, όπως και η δημοκρατία, απαντούσαν σε μια βαθιά ανάγκη της εποχής.

[…]

Είναι ολοφάνερο ότι, όσον αφορά τις αρχές που τις διέπουν, η αθηναϊκή δημοκρατία και ιστορία αποτελούν δίδυμο.

Πιστεύουμε ότι το ίδιο ισχύει και για την τραγωδία. Όλοι οι λαοί είχαν το θεατρικό τους είδος —ως επί το πλείστον ενταγμένο σε κάποια εθνολογική ή θρησκευτική παράδοση—, όπως το γιαπωνέζικο Νο ή τα μεσαιωνικά μυστήρια. Η ελληνική τραγωδία ήταν διαφορετική. Ούτε αυτή γεννήθηκε στην Αθήνα, αλλά έγινε γνωστή με τη μορφή που πήρε στην Αθήνα.

[…]

Ιδωμένη απ’ αυτό το πρίσμα η τραγωδία, στη μορφή που πήρε στην Αθήνα, αποτελεί επίσης διάλογο — διάλογο μπροστά στο πλήθος. Ήταν, όπως και η Ιστορία, αδελφή της δημοκρατίας, γεννημένη από την ίδια δυναμική.

Απομένει το θέμα της φιλοσοφίας. […] Η φιλοσοφία δεν θα μπορούσε να αποτελέσει αντικείμενο δημοσίου διαλόγου, ούτε να αντιμετωπισθεί με τη λογική των αντιπαραβαλλόμενων θέσεων. Οι σοφιστές το επεδίωξαν. Δοκίμασαν τις δημόσιες διαλέξεις και τους «διπλούς λόγους».

[…]

Στην Ακαδημία εκείνης της εποχής, από την οποία κατάγεται η δική σας —και σήμερα θα τολμούσα να πω «η δική μας»—, κάτι συνέβη, προϊόν ενός νέου πνεύματος. Μια τόσο μικρή ανακάλυψη, για την οποία μιλάει ακόμη η Ευρώπη: ο διάλογος.

*Άρθρο αφιερωμένο στη γαλλίδα Ζακλίν ντε Ρομιγύ (Jacqueline de Romilly), ελληνίστρια με διεθνή αναγνώριση. Έφερε τον τίτλο «Η δημοκρατία γεννήθηκε στην Αθήνα» και είχε δημοσιευτεί στο φύλλο του «Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει την Κυριακή 12 Μαΐου 1991.

Η Ρομιγύ, η δεύτερη μόλις γυναίκα που κατέστη μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας, ανάλωσε το μακρότατο βίο της στη μελέτη της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και σκέψης.

Η ζωή της Ρομιγύ, που το 1995 πολιτογραφήθηκε Ελληνίδα, ήταν μια αδιάκοπη σειρά συγγραφής και διδασκαλίας.

Η Ζακλίν ντε Ρομιγύ γεννήθηκε στις 26 Μαρτίου 1913 και απεβίωσε στις 18 Δεκεμβρίου 2010.