Ο πίνακας που αμφισβήτησε τα σεξουαλικά πρότυπα των αρχών του 20ου αιώνα

O ζωγράφος John Singer Sargent και μία γυναίκα από τα πορτραίτα του, η Ena Wertheimer, ήταν καλοί φίλοι. Η αμοιβαία σχέση τους είναι εμφανής στο εντυπωσιακό πορτρέτο που ζωγράφισε με την φανταχτερή, ιπποτική της ενδυμασία, με τολμηρό πλουμιστό καπέλο, το οποίο μπορεί κανείς να δει στην έκθεση «Fashioned by Sargent», που παρουσιάζεται επί του παρόντος στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστώνης.

Χαμογελώντας πλατιά η Ena, καθώς γυρίζει για να κοιτάξει πάνω από τον ώμο της, εμφανίζεται στο γαντοφορεμένο χέρι της ένα κομμάτι ύφασμα προσεκτικά τοποθετημένο έτσι ώστε να μοιάζει με ρούχο κάτω από τον μανδύα της. Μια άκρη ενός σπαθιού ξεπροβάλλει κάτω από τον μανδύα της, στην άλλη πλευρά του πίνακα. Ο δυναμικός χαρακτήρας του πορτρέτου, που δίνει την εντύπωση ότι η Ena συλλαμβάνεται στη μέση της δράσης, οδήγησε στην ιταλική ονομασία του πίνακα του 1905, A Vele Gonfie, που σημαίνει «με γεμάτα πανιά» ή «με κέφι».

«Δεν ήταν καθόλου συνηθισμένο μια γυναίκα να απεικονίζεται με ανδρική ενδυμασία»

Θα ήταν ένα εξαιρετικά ασυνήθιστο πορτρέτο κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες, αλλά είναι ακόμη πιο ασυνήθιστο δεδομένου ότι το πορτρέτο είχε παραγγελθεί από τον πατέρα της Ena Asher Wertheimer, έναν βρετανικής καταγωγής έμπορο τέχνης γερμανοεβραϊκής καταγωγής, με την ευκαιρία του γάμου της με τον χρηματοδότη Robert Mathias (ήταν ένα από τα 12 πορτρέτα της οικογένειας που ζωγράφισε ο Sargent, η μεγαλύτερη ιδιωτική παραγγελία του καλλιτέχνη).

«Δεν ήταν καθόλου συνηθισμένο μια γυναίκα να απεικονίζεται με ανδρική ενδυμασία. Για ένα επίσημο πορτρέτο γάμου ήταν κάτι εξαιρετικό», λέει ο ανεξάρτητος μελετητής Andrew Stephenson στο BBC Culture. Σύμφωνα με την Tate, «το πλουμιστό καπέλο και ο μανδύας ήταν τα ενδύματα που φορούσαν τα μέλη του τάγματος της περικνημίδας της βρετανικής μοναρχίας, το οποίο εκείνη την εποχή δεχόταν μόνο αρσενικά μέλη».

«Δεν έβρισκε πολύ ενδιαφέρουσες τις συμβατικές, συντηρητικές Αγγλίδες. Του άρεσαν οι πολύ δυνατές, συχνά ανεξάρτητες γυναίκες»

Ena Wertheimer με υπογραφή John Singer Sargent / Photo: Wikimedia Commons

«Δεν έβρισκε πολύ ενδιαφέρουσες τις συμβατικές, συντηρητικές Αγγλίδες»

Σίγουρα δεν ήταν το είδος της ενδυμασίας με την οποία θα συμφωνούσε να εμφανιστεί η θηλυκή αριστοκρατική πελατεία του Sargent, αλλά σίγουρα, επίσης, επρόκειτο για γυναίκες με τις οποίες ο Sargent δεν ένιωθε καμία πραγματική συγγένεια.

Αμερικανός στην καταγωγή που είχε περάσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Ευρώπη, ο Sargent αισθανόταν κάτι σαν παρείσακτος στη βρετανική κοινωνία και προτιμούσε εκείνες τις γυναίκες που δεν δεσμεύονταν από αυτό που θεωρούσε ασφυκτικούς κώδικες ευπρέπειας. «Δεν έβρισκε πολύ ενδιαφέρουσες τις συμβατικές, συντηρητικές Αγγλίδες. Του άρεσαν οι πολύ δυνατές, συχνά ανεξάρτητες γυναίκες» λέει ο Stephenson.

Μια αντισυμβατική γυναίκα

Η Ena Wertheimer είχε όλες τις κατάλληλες προϋποθέσεις, καθώς διέθετε χαρακτηριστικά που του άρεσαν τόσο ως φίλη όσο και ως προσωπικότητα. Η Ena και η αδελφή της Betty είχαν φοιτήσει στο Slade School of Art και η Ena θα γινόταν έμπορος τέχνης με το δικό της δικαίωμα υπογραφής. «Σύμφωνα με όλες τις μαρτυρίες, ήταν πολύ εξωστρεφής, διασκεδαστική και αντισυμβατική στον τρόπο και την ομιλία της. Ήταν επίσης πολύ ψηλή. Αυτός ο συνδυασμός παραγόντων δημιούργησε μια γυναίκα που ήταν πολύ χαρακτηριστική αλλά και με έντονο αέρα κοσμοπολιτισμού στον τρόπο και στην προσέγγισή της για το πώς παρουσίαζε τον εαυτό της» λέει ο Stephenson.

Παρόλο που η Ena σαφώς διασκέδαζε κατά τη διάρκεια των συνεδριών ζωγραφικής, η κριτική υποδοχή του A Vele Gonfie ήταν σαφώς ανάμεικτη όταν το πορτρέτο εκτέθηκε στη Βασιλική Ακαδημία το 1905. Ο ζωγράφος John Collier επαίνεσε την «εξαιρετική ζωντάνια της έκφρασης». Ωστόσο, ο κριτικός τέχνης ACR Carter παρατήρησε καυστικά ότι η Ena είχε «τη φευγαλέα χάρη ενός hoyden σε πλήρη πλεύση» -hoyden, σημαίνει αγενής και κακοαναθρεμμένος.

Αυτή η κριτική ήταν σίγουρα σνομπ και πολύ πιθανόν στοχευμένη.

Προερχόμενη από μια νεόπλουτη οικογένεια που είχε την τόλμη να κερδίσει τα χρήματά της αντί να τα κληρονομήσει, η Ena δεν ήταν εξοικειωμένη με τους κώδικες συμπεριφοράς που διέπουν την αριστοκρατία

Ena και Betty Wertheimer / Photo: Wikimedia Commons

Η ίδια, και η οικογένειά της, δεν έδιναν δεκάρα για τους επικριτές

Προερχόμενη από μια νεόπλουτη οικογένεια που είχε την τόλμη να κερδίσει τα χρήματά της αντί να τα κληρονομήσει, η Ena δεν ήταν εξοικειωμένη με τους κώδικες συμπεριφοράς που διέπουν την αριστοκρατία. Ταυτόχρονα, όπως σημειώνει ο Stephenson, ο σύγχρονος αντισημιτισμός έβλεπε την υποτιθέμενη επιδεικτικότητα των Εβραίων γυναικών να καταδικάζεται ως υπερβολική και ανεδαφική.

Ωστόσο, το γεγονός ότι το πορτραίτο της Ena ζωγραφίστηκε τέσσερα χρόνια μετά από ένα κοινό πορτραίτο της ίδιας και της αδελφής της που είχε δεχθεί ακόμη πιο σκληρή κριτική υποδηλώνει ότι η ίδια, και η οικογένειά της, δεν έδιναν δεκάρα για τους επικριτές.

Εκείνο το πορτρέτο έδειχνε την Ena με το κεφάλι ψηλά, με το ένα χέρι τυλιγμένο γύρω από τη μέση της Betty και το άλλο ακουμπισμένο στο καπάκι ενός μεγάλου κινέζικου βάζου, σύμβολο της πηγής του πλούτου της οικογένειας. Και οι δύο νεαρές γυναίκες είναι ντυμένες με πλούσια, τολμηρά φορέματα με αποκαλυπτικό μπούστο. Εκπέμπουν μια προσωπική, ακόμη και σεξουαλική αυτοπεποίθηση, που φαίνεται να προκάλεσε τα χειρότερα στοιχεία του σύγχρονου βρετανικού σνομπισμού και της προκατάληψης.

Ο Σκωτσέζος ζωγράφος DS Macoll σχολίασε ότι η Ena ήταν «εκεί με μια ζωντάνια που δύσκολα συγκρίνεται από την εποχή του Ρούμπενς, η φυλή, ο κοινωνικός τύπος, το πρόσωπο» ενώ η κριτικός τέχνης και μελετητής της βικτωριανής εποχής Marion Spielmann έγραψε στο περιοδικό Τέχνης ότι «η ζωντάνια – ειδικά των δύο νεαρών κυριών – είναι σχεδόν επώδυνη».

Στο πλευρό των ελεύθερων γυναικών

Αν και η «ζωηρότητα» ήταν σαφώς κάτι που η συντηρητική κοινωνία θεωρούσε ότι έπρεπε να συγκρατηθεί, για τους Wertheimers ήταν κάτι που έπρεπε να εκτιμηθεί. Η Ena προφανώς δεν αισθάνθηκε καμία ανάγκη να περιορίσει τη φυσική της πληθωρικότητα για το A Vele Gonfie, και ο Sargent φαίνεται να χάρηκε με την ευκαιρία να τη ζωγραφίσει με τέτοιο τρόπο. Η άρνησή της να μην δειλιάσει από τις κοινωνικές προσδοκίες προφανώς άρεσε στον καλλιτέχνη, ο οποίος αναζητούσε ενεργά τη συντροφιά γυναικών που μοιράζονταν παρόμοιες απόψεις και συχνά τις εξυμνούσε στο έργο του.

«Κινούνταν σε καλλιτεχνικούς κύκλους και αυτές οι γυναίκες ήταν μερικές από τις πιο στενές του φίλες» λέει η Frances Fowle, προσωπική καθηγήτρια Τέχνης του 19ου αιώνα στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου και ανώτερη επιμελήτρια στις Εθνικές Πινακοθήκες της Σκωτίας. Εκτός από τους Wertheimers στον κύκλο του Sargent περιλαμβάνονταν η Αμερικανίδα συλλέκτρια και προστάτιδα έργων τέχνης Ιζαμπέλα Στιούαρτ Γκάρντνερ και η Βρετανίδα συγγραφέας Βάιολετ Πέιτζ, γνωστή ως Βέρνον Λι, η οποία διατηρούσε ομόφυλη σχέση με την Κλεμεντίνα «Κιτ» Άνστρεδερ Τόμσον. «Ήταν λιγότερο συμβατικός από πολλούς ζωγράφους πορτραίτων αγκαλιάζοντας τον τρόπο ζωής που ακολουθούσαν πολλές από αυτές τις γυναίκες» λέει ο Fowle στο BBC Culture.

Ο Sargent ζωγράφισε τόσο τη Λι όσο και την Κλεμεντίνα «Κιτ» Άνστρεδερ Τόμσον σε εξαιρετικά αντισυμβατικά πορτρέτα. Η Λι φοράει γυαλιά και έχει τα μαλλιά της πιασμένα προς τα πίσω, δίνοντάς της μια αρρενωπή εμφάνιση που ενισχύεται από το κολάρο και τη γραβάτα της. Η Κλεμεντίνα «Κιτ» Άνστρεδερ Τόμσον φοράει επίσης γιακά και γραβάτα και στέκεται με τους αντίχειρές της γαντζωμένους στο πέτο με επιβλητικό τρόπο.

Η Λι φοράει γυαλιά και έχει τα μαλλιά της πιασμένα προς τα πίσω, δίνοντάς της μια αρρενωπή εμφάνιση που ενισχύεται από το κολάρο και τη γραβάτα της

Vernon Lee 1881 John Singer Sargent / Photo: Wikimedia Commons

«Υπάρχει κάτι πιο δυναμικό στις πόζες που επιλέγει για αυτές τις γυναίκες»

Και τα δύο αυτά πορτραίτα ήταν ιδιωτικά, οπότε ο Sargent ήταν ελεύθερος να έχει μεγαλύτερες ελευθερίες, αλλά έσπρωχνε τα όρια ακόμη και με πορτραίτα που του είχαν δοθεί κατά παραγγελία, όταν ήξερε ότι οι εικονιζόμενοι προέρχονταν από φιλελεύθερες ή προοδευτικές οικογένειες.

«Υπάρχει κάτι πιο δυναμικό στις πόζες που επιλέγει για αυτές τις γυναίκες» λέει η Fowle. Η Alice Thursby, η οποία γεννήθηκε σε μια πολιτικά φιλελεύθερη οικογένεια και σπούδασε τέχνη στο Παρίσι, είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. «Σηκώνεται από την καρέκλα, είναι μια ενεργητική πόζα, είναι πολύ ασυνήθιστη ακόμη και στο έργο του Sargent» λέει η Fowle. Ο τρόπος με τον οποίο το αριστερό χέρι της Thursby, που σπρώχνεται δυναμικά στον γοφό της, εφιστά την προσοχή στη βέρα της είναι επίσης σημαντικός. «Νομίζω ότι το νόημα είναι ότι ο γάμος της δεν πρόκειται να τη δεσμεύσει. Ο σύζυγός της ήταν μηχανικός και είχε κτήματα γης, οπότε κινείται σε αυτή την πιο συμβατική ζωή και παρόλα αυτά η ίδια εμφανίζεται ως πολύ ανεξάρτητη και φιλελεύθερη».

Το γεγονός ότι δεν φοράει βραδινό φόρεμα είναι ένας άλλος παράγοντας που τονίζει τη νεωτερικότητά της. «Συχνά έπαιρνε την απόφαση, ειδικά με νεότερες γυναίκες, να τις δείχνει με καθημερινά ρούχα ως σύγχρονες γυναίκες, κάτι που ήταν αρκετά αντισυμβατικό» λέει η Fowle.

«Είναι σίγουρα κάτι που σηματοδοτεί την αυτοπεποίθηση»

Η πόζα με το χέρι πάνω στον γοφό, που μπορεί να δει κανείς στα πορτραίτα του Sargent της Louise Burckhardt και της Edward L Davis, ήταν ένας άλλος τρόπος με τον οποίο τόνιζε την εκτίμησή του για τις χειραφετημένες γυναίκες. «Είναι σίγουρα κάτι που σηματοδοτεί την αυτοπεποίθηση. Είναι μια πολύ επιβλητική στάση. Συνδέθηκε αρκετά συχνά με την ιδέα των Νέων Γυναικών, ιδίως στις καρικατούρες», λέει η Fowle.

Η Fowle πιστεύει ότι δύο από τα πιο διάσημα πορτρέτα του Sargent, η Lady Agnew of Lochnaw και η Ellen Terry ως Lady Macbeth, δείχνουν επίσης την προτίμησή του για τις δυνατές γυναίκες. Η Lady Agnew είχε συνάψει απρόθυμα γάμο με έναν πολύ μεγαλύτερό της άνδρα, αλλά φαίνεται ότι προτιμούσε τη ζωντανή παρέα εκείνων που ήταν πιο κοντά στην ηλικία της. Ο Sargent αποτυπώνει έναν αισθησιασμό που ίσως ένιωθε υποχρεωμένη να καταπιέσει υπό κανονικές συνθήκες. Για την Terry, έφτασε στο σημείο να επινοήσει μια πόζα που δεν εμφανίζεται στο έργο και η οποία χρησιμεύει για να τονίσει την επιβλητική παρουσία της ηθοποιού τόσο εντός όσο και εκτός σκηνής.

Αλλά για την απόλυτη joie de vivre και την αποφασιστικότητα να αγνοήσει χαρούμενα τις κοινωνικές προκαταλήψεις, τίποτα δεν μπορεί να ξεπεράσει την Ena Wertheimer στο A Vele Gonfie.

*Η έκθεση «Fashioned by Sargent» βρίσκεται στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστώνης έως τις 15 Ιανουαρίου 2024, οπότε και μεταφέρεται στην Tate Britain έως τις 7 Ιουλίου 2024.

*Με στοιχεία από bbc.com