Η σκοτεινή αλήθεια πίσω από τη χριστουγεννιάτικη εμμονή του Καρόλου Ντίκενς

Όταν ανακοινώθηκε ο θάνατος του Καρόλου Ντίκενς τον Ιούνιο του 1870, η νεαρή κόρη ενός Λονδρέζου κοσμηματοπώλη ρώτησε με αγωνία: «Ο κύριος Ντίκενς πέθανε; Τότε θα πεθάνει και ο Άγιος Βασίλης;»…

Η ιστορία μεταβιβάστηκε από γενιά σε γενιά σαν συνταγή για… πουτίγκα δαμάσκηνου, γράφει ο βρετανικός Guardian, που απολαμβάνεται για τον επιδέξιο τρόπο με τον οποίο δένει τον μυθιστοριογράφο και τη χειμωνιάτικη γιορτή σε μια ζεστή κάλτσα. Και μόνο η φράση «Η κόρη του κοσμηματοπώλη» παραπέμπει σε όλα τα είδη των θεμάτων του Ντίκενς – βρωμιά της πόλης, φτηνό φαγητό του δρόμου, η ικανότητα των αθώων παιδιών να ξεπερνούν με χαμόγελο την αθλιότητα των περιστάσεων.

Αλλά αυτό που συχνά διαφεύγει είναι ο τρόπος με τον οποίο η ερώτηση του μικρού κοριτσιού – αν υπήρχε πραγματικά, αν το είπε ποτέ – προϋποθέτει πόσο ευάλωτα είναι τα Χριστούγεννα. Ακριβώς όπως και τον κ. Ντίκενς, θα μπορούσαν να τα αρπάξουν μακριά σε μια στιγμή.

Συμπληρώνονται 180 χρόνια από τότε που ο Ντίκενς δημοσίευσε την «Χριστουγεννιάτικη Ιστορία», τη νουβέλα 28.000 λέξεων που έθεσε το πρότυπο για το πώς γιορτάζουμε σήμερα τα Χριστούγεννα (ή προσπαθούμε να τους… αντισταθούμε). Το βιβλίο, που εκδόθηκε στις 19 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους, αφηγείται τη διάσημη ιστορία του Εμπενίζερ Σκρουτζ, ενός πικρόχολου τσιγκούνη, στον οποίο δίνεται η ευκαιρία να λυτρωθεί όταν τον επισκέπτονται με τη σειρά τους τέσσερα φαντάσματα την παραμονή των Χριστουγέννων.

Από το 1837 έως το 1839 ο Κάρολος, η σύζυγός του Κάθριν και τα παιδιά τους ζούσαν στην οδό Doughty Street 48, σε μια γερή κατασκευή της ύστερης Γεωργιανής εποχής. Στην έκθεση θα βρείτε τις ασημένιες κουτάλες του παντς, με τις οποίες ο κύριος του σπιτιού ήθελε να μοιράζει με το κουτάλι το αλκοολούχο, λεμονάτο εορταστικό ποτό, που έφτιαχνε κάθε χρόνο σύμφωνα με τη δική του συνταγή, και πολλές άλλες λεπτομέρειες της χριστουγεννιάτικης ατμόσφαιρας των Ντίκενς.

Τα δείπνα του Ντίκενς ήταν μια θεατρική παράσταση – καθυστέρη ακόμη και ενός λεπτού αντιμετωπιζόταν με ψυχρότητα από τον οικοδεσπότη

Εικονογράφηση από τη διάσημη Χριστουγεννιάτικη Ιστορία του Καρόλου Ντίκενς

Τα Χριστούγεννα του κ. Ντίκενς

Ήταν στην Doughty Street, και αργότερα στις κοντινές διευθύνσεις στις οποίες μετακόμισε με την οικογένειά του, όπου ο Ντίκενς συνήθιζε να παρουσιάζει τη δική του εκδοχή των Χριστουγέννων.

«Τα Χριστούγεννα ήταν πάντα μια εποχή που στο σπίτι μας αναμέναμε με ανυπομονησία και χαρά», θυμάται η μεγαλύτερη κόρη του, η Μάμι, η οποία γεννήθηκε στην Doughty Street. Ο μικρότερος αδελφός Χένρι συνέχισε: «Ο πατέρας μου ήταν πάντα στα καλύτερά του, ένας υπέροχος οικοδεσπότης, λαμπερός και χαρούμενος σαν παιδί και έδινε την καρδιά και την ψυχή του σε όλα».

Στους καλεσμένους προσφερόταν δείπνο γαλοπούλας και στη συνέχεια μια εκθαμβωτική επίδειξη μαγικών κόλπων από τον ίδιο τον Ντίκενς, που αρκούσε να κουνήσει τα χέρια του πάνω από το καπέλο ενός κυρίου για να εμφανιστεί μια αχνιστή πουτίγκα δαμάσκηνου – ένα κουτί με πίτουρα μεταμορφώθηκε σε ένα ζωντανό ινδικό χοιρίδιο!

Ωστόσο, η ταραχώδης διάθεση του Ντίκενς καθοδηγούνταν από κάτι πιο σκοτεινό. Αρκεί να ρίξετε μια ματιά στα μυθιστορήματα, για να διαπιστώσετε ότι τα Χριστούγεννα συχνά «πατούν» σε λεπτό πάγο.

Στις Μεγάλες Προσδοκίες, ο Πιπ δίνει μια χοιρινή πίτα που προοριζόταν για χριστουγεννιάτικο δείπνο στον δραπέτη κατάδικο Μάγκουιτς, μια καλή πράξη που θα του χαλάσει τη ζωή. Στο Μυστήριο του Έντγουιν Ντρουτ (The Mystery of Edwin Drood), ο νεαρός ήρωας εξαφανίζεται την παραμονή των Χριστουγέννων, αφήνοντας πίσω του αρκετές ενδείξεις ότι έχει δολοφονηθεί από τον θείο του.

Το πιο θλιβερό απ’ όλα; Στην αγαπημένη σε όλο τον κόσμο «Χριστουγεννιάτικη Ιστορία» (A Christmas Carol), ο Σκρουτζ αναγκάζεται από το φάντασμα των περασμένων Χριστουγέννων να παρατηρήσει τον εαυτό του ως ένα παιδί που εγκαταλείφθηκε στο σχολείο κατά τη διάρκεια της εορταστικής περιόδου, και κλαίει «για να δει τον φτωχό ξεχασμένο εαυτό του όπως ήταν κάποτε».

Η σκοτεινή αλήθεια του Ντίκενς

Οι πραγματικές ρίζες της συγγένειας του Ντίκενς με την πείνα, την αποστέρηση και τα «ακυρωμένα» Χριστούγεννα έχουν εντοπιστεί πολλές φορές. Μια εφιαλτική χρονιά, όταν ήταν 12 ετών, ο νεαρός Κάρολος στερήθηκε την οικογενειακή ζωή μετά τη φυλάκιση του άχρηστου πατέρα του για χρέη.

Αποτραβηγμένο από το σχολείο, το αγόρι έπιασε δουλειά σε ένα μολυσμένο από αρουραίους εργοστάσιο στις όχθες του Τάμεση, επιστρέφοντας κάθε βράδυ σε ζοφερά καταλύματα στο Camden Town. Μόνιμα πεινασμένος, στην καθημερινή του βόλτα προς τη δουλειά με το στομάχι να σφίγγεται, σταματούσε στην Tottenham Court Road για να ξοδέψει τα πολύτιμα χρήματα του δείπνου του σε ένα μπαγιάτικο γλυκό μισής τιμής.

Το τραύμα αυτής της ντροπιαστικής χρονιάς ήταν τόσο μεγάλο, που ως ενήλικας ο Ντίκενς αποκάλυψε τις λεπτομέρειες μόνο στον καλύτερό του φίλο Τζον Φόρστερ και στην γυναίκα του Κάθριν. Είναι όλα εκεί, όμως, στον Ντέιβιντ Κόπερφιλντ, το αυτοβιογραφικό μυθιστόρημά του (1849-50), καθώς και στις αφηγήσεις εκείνων των άλλων νεαρών αγοριών-ηρώων, που έπεσαν από την οικογενειακή φωλιά και ζουν τώρα χωρίς αγάπη και πεινασμένοι: Ο Όλιβερ Τουίστ τολμά να ζητήσει από τον νοικοκύρη του πτωχοκομείου να του δώσει περισσότερο γάλα.

Εμμονική ανάγκη να επιβεβαιώνει μία επίπλαστη ευτυχία

Αυτή η αποσύνθεση της οικογένειας του Ντίκενς έγινε μια ψυχική πληγή που αισθάνθηκε υποχρεωμένος να θεραπεύσει ξανά και ξανά. Εξ ου και η συνεχής – θα μπορούσε να πει κανείς καταναγκαστική – ανάγκη να επιβεβαιώνει την ενήλικη οικογενειακή του ευτυχία τόσο σε φίλους όσο και σε ξένους.

Τα δείπνα του Ντίκενς ισοδυναμούσαν με ένα είδος θεατρικής παράστασης. Η αυλαία ανέβαινε εγκαίρως – τυπικά ζητήθηκε από τους καλεσμένους να φτάσουν για το δείπνο «ένα τέταρτο πριν από τις 7» – και η καθυστέρηση ενός λεπτού χαιρετιζόταν με δυσανάλογη ψυχρότητα. Τα πάντα, όλα τα έπιπλά τους ήταν καινούργια. Ακόμη και η ευγενική κυρία Γκάσκελ δεν μπορούσε να μην επαναλάβει μια φήμη που είχε ακούσει, ότι το σερβίτσιο των Ντίκενς ήταν από ατόφιο χρυσάφι.

Δεν ήταν, φυσικά, αλλά υπήρχαν μονογράμματα σε όλα, συμπεριλαμβανομένης της φέτας ψαριού, κάτι που φάνηκε σε μερικούς καλεσμένους λίγο υπερβολικό για τον γιο ενός χρεοκοπημένου υπαλλήλου.

Υπήρχε κάτι καταπιεστικό, επίσης, στην περίτεχνη ευγένεια με την οποία… «γαρνίρονταν» οι καλεσμένοι. Εκτός από κάθε σερβίτσιο, υπήρχε μια ανθοδέσμη για τις κυρίες και μια κουμπότρυπα για τους άνδρες. Υπήρχαν ποσότητες τεχνητών λουλουδιών πάνω και κάτω από το τραπέζι, το οποίο και το ίδιο στενάζει από  τις πυραμίδες από σύκα, σταφίδες και πορτοκάλια.

Όταν χώρισε οριστικά από την γυναίκα του το 1858, ο Ντίκενς έσπευσε να πει ότι η σχέση είχε αποτύχει επειδή η Κάθριν ήταν κακή νοικοκυρά και ακόμη χειρότερη μητέρα…

Καλές πράξεις… Ο Άλεκ Γκίνες, αριστερά, με τον Τζον Μιλς στην ταινία του 1946 «Μεγάλες προσδοκίες», που βασίστηκε στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Ντίκενς

Ο… όχι και τόσο οικογενειάρχης κ. Ντίκενς

Ο ιδιαίτερα παρατηρητικός επισκέπτης θα μπορούσε να δει και άλλα σημάδια, που έδειχναν ότι κάτι δεν πήγαινε καλά στην επίπονη απόδοση της οικογενειακής ευτυχίας της μεσαίας τάξης από τους Ντίκενς. Σύμφωνα με τους κώδικες των φύλων στα μέσα του 19ου αιώνα, τα παντρεμένα ζευγάρια έπρεπε να οργανώνονται με βάση την αρχή των «χωριστών σφαιρών».

Για την κυρία του σπιτιού αυτό σήμαινε να διοικεί το ολοένα και πιο πολυτελές σπίτι της «σαν διοικητής στρατού» (κυρία Beeton), να επιβλέπει τους υπηρέτες και να παραγγέλνει φαγητό. Ο κύριος εν τω μεταξύ ασχολιόταν με το να κερδίζει αρκετά χρήματα για να πληρώνει τους λογαριασμούς για όλες αυτές τις κουρτίνες, τα χαλιά, τις υπηρέτριες και τις φέτες ψαριού, που πλέον θεωρούνταν απολύτως απαραίτητα για όποιον φιλοδοξούσε να φτάσει σε ένα ορισμένο επίπεδο αστικής ευγένειας.

Αλλά στο σπίτι του Ντίκενς δεν λειτουργούσε έτσι. Έγγραφα, μεταξύ των οποίων και ορισμένα που εκτίθενται στην Doughty Street, αποκαλύπτουν ότι ο ίδιος, και όχι η Κάθριν, ήταν αυτός που διοικούσε το νοικοκυριό. Ο κύριος, όχι η κυρία Ντίκενς, είναι αυτός που ανησυχεί για την παραγγελία ενός καλαθιού από το Fortnum & Mason, που τρέχουν τα σάλια του για ένα ωραίο κομμάτι ζαμπόν στο κρεοπωλείο, που απολύει έναν κατσούφη μάγειρα.

Στη συνέχεια, από τις αρχές της δεκαετίας του 1850, ήταν αξιοσημείωτο ότι ο Ντίκενς προήδρευε σε λιγότερα δείπνα με την Κάθριν, προτιμώντας αντ’ αυτού να προσκαλεί τον κόσμο σε δείπνο στο γραφείο του στο Κόβεντ Γκάρντεν του Household Words, του εβδομαδιαίου περιοδικού που εξέδιδε. Κιβώτια σαμπάνιας είχαν παραγγελθεί εκ των προτέρων και το φαγητό ερχόταν από το ξενοδοχείο στη γωνία.

«Απεχθάνομαι τις οικιακές εστίες, λαχταρώ να γίνω αλήτης!», έγραφε ο Ντίκενες σε έναν φίλο του το 1848 – κάτι που υποτίθεται ότι ήταν αστείο, αλλά ακούγεται σαν θρήνος

Εικονογράφηση από τον Ζοφερό Οίκο – Θεωρείται από κάποιους ως το καλύτερο μυθιστόρημα του Ντίκενς

Όταν ήρθε η οριστική διάλυση του γάμου, το 1858, ο Ντίκενς έσπευσε να πει ότι η σχέση είχε αποτύχει επειδή η Κάθριν ήταν κακή νοικοκυρά και ακόμη χειρότερη μητέρα. Σε έναν φίλο του έγραψε για τη σύζυγό του και τα παιδιά ότι «ποτέ δεν έχει συνδέσει κανένα από αυτά με τον εαυτό της, ποτέ δεν έπαιξε μαζί τους στη βρεφική τους ηλικία, ποτέ δεν προσέλκυσε την εμπιστοσύνη τους καθώς μεγάλωναν».

Το γεγονός ότι είχε… ερωτευτεί μια άλλη γυναίκα και ήθελε να είναι ελεύθερος να ξεκινήσει μια σχέση, δεν ήταν προφανώς ούτε εδώ ούτε εκεί! Αντιθέτως, η κατακραυγή συσσωρεύτηκε στην Κάθριν από το στρατόπεδο του Ντίκενς, με επικεφαλής τον Φόρστερ, ο οποίος κατάφερε να υπονοήσει, χωρίς να το πει ακριβώς, ότι η όλο και μεγαλύτερη περιφέρεια της κυρίας Ντίκενς και αυτό που ο Ντίκενς ονόμασε «ψυχική διαταραχή» της ήταν αποτέλεσμα όχι 12 κυήσεων και της συνοδευτικής μεταγεννητικής κατάθλιψης, αλλά μάλλον της αποτυχίας της να κρατήσει τις ορέξεις της εντός ορίων.

Η Χριστουγεννιάτικη Ιστορία της ζωής του

Έτσι, δεν πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι η Χριστουγεννιάτικη Ιστορία, με το μήνυμά της για την οικογενειακή συνοχή, τη συγχώρεση των αδικιών και, πάνω απ’ όλα, τη μυστηριακή ποιότητα μιας πραγματικά παχιάς γαλοπούλας, είναι ένα κείμενο που παντού διακατέχεται από αμφιθυμία.

Πρώτον, υπάρχει το προφανές αίνιγμα ότι ένα παραμύθι που γράφτηκε για να κηρύξει την καταστροφική επίδραση του οικονομικού κέρδους και της απώλειας στις ανθρώπινες σχέσεις σχεδιάστηκε στην πραγματικότητα ως ένα κερδοφόρο έργο. Μέχρι το φθινόπωρο του 1843, ο Ντίκενς, ο οποίος στα 31 του χρόνια δεν υπολογιζόταν πλέον ως παιδί-θαύμα, έπρεπε να αντιμετωπίσει το γεγονός ότι η πρώιμη εμπορική και κριτική επιτυχία του είχε τελειώσει.

Σε αντίθεση με τους μεγάλους θριάμβους του Όλιβερ Τουίστ και του Νίκολας Νίκλεμπι, το μυθιστόρημά του, Martin Chuzzlewit, δεν πουλούσε. Φαινόταν μάλιστα ότι θα έπρεπε να επιστρέψει μέρος της γενναίας προκαταβολής του στους εκδότες του Chapman & Hall. Η οικογενειακή του ζωή δεν ήταν επίσης εύκολη. Η Κάθριν περίμενε το πέμπτο της παιδί, ο πατέρας του Ντίκενς, Τζον, απομυζούσε τον γιο του, και το ενοίκιο του νέου οικογενειακού σπιτιού στο Devonshire Terrace αποδείχθηκε καταστροφικό.

Ξέρουμε πώς τελειώνει η ιστορία. Ο Σκρουτζ μαθαίνει ότι οι σχέσεις δεν είναι να πληρώνεις το λιγότερο που μπορείς να γλιτώσεις και να κλείνεσαι στη φυλακή τής μοναχικής σου καρδιάς, μέχρι να γίνεις σκόνη. Μαθαίνει να αγαπάει, όχι με τη ρομαντική έννοια (δεν θα υπάρξει κυρία Σκρουτζ), αλλά με την οικογενειακή έννοια του να χαρίζει τη στοργή του στον αποξενωμένο ανιψιό του και στην οικογένεια του εξαθλιωμένου υπαλλήλου του, χωρίς να περιμένει τίποτα σε αντάλλαγμα, αλλά κερδίζοντας τα πάντα σε αυτό το νέο σύμπαν των συναισθημάτων.

Τον συνεπήρε η ιστορία του, αλλά δεν τον έσωσε

Αλλά υπάρχει και μια άλλη ιστορία εδώ – και ξέρουμε πώς τελειώνει κι αυτή. Μπορεί ο Ντίκενς να σχεδίασε την Χριστουγεννιάτικη Ιστορία ως μια γρήγορη και διορατική ευκαιρία για να εκμεταλλευτεί την αυξανόμενη δίψα του βρετανικού κοινού για βιβλία καινοτομίας, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έκανε τα μαγικά της και στον ίδιο.

Ο φίλος του Φόρστερ ανέφερε ότι «έκλαψε γι’ αυτό, γέλασε και ξαναέκλαψε και ενθουσιάστηκε σε εξαιρετικό βαθμό. Περπατούσε σκεπτόμενος το βιβλίο δεκαπέντε και είκοσι μίλια στους μαύρους δρόμους του Λονδίνου», συχνά πολύ αργά τη νύχτα. Εκείνη τη χρονιά κράτησε τα Χριστούγεννα με εξαιρετική όρεξη – «τέτοια δείπνα, τέτοιοι χοροί, τέτοια ταχυδακτυλουργικά, τέτοια θεατρικά, τέτοια αποχαιρετιστήρια των παλιών χρόνων και φιλήματα των νέων, δεν είχαν ξαναγίνει ποτέ σ’ αυτά τα μέρη».

Για μια σύντομη χειμωνιάτικη στιγμή, ο Κάρολος Ντίκενς φάνηκε να έχει θεραπεύσει τη σχέση του με το τραυματικό παρελθόν του και με ένα παρόν που είχε αρχίσει να εμφανίζει ρωγμές, βουτώντας στη ζεστή χριστουγεννιάτικη ευθυμία, μια ευθυμία που δούλεψε σκληρά για να τη δημιουργήσει. Δεν θα μπορούσε βέβαια να διαρκέσει και δεν κράτησε…