Άμος Οζ: Η πίστη και το δέος

[…]

Την Παρασκευή 28 Δεκεμβρίου 2018 ο Άμος Οζ, ο κοσμοπολίτης διανοούμενος, ο στρατιώτης του Πολέμου των Έξι Ημερών το 1967 και του Πολέμου του Γιομ Κιπούρ το 1973, ο αγωνιστής της ειρήνης, έφυγε από τη ζωή αφήνοντας πίσω του μια μεγάλη λογοτεχνική, φιλοσοφική και πολιτική κληρονομιά στο λαό του και σε ολόκληρο τον κόσμο.

Μια συνάντηση στις Βρυξέλλες του αντιπροέδρου του ΚΙΣ κ. Αλμπάλα με τη Φάνια Οζ-Ζάλτσμπεργκερ συνέβαλε στο να έχουμε κοντά μας απόψε τη Φάνια και τη μητέρα της, τις οποίες καλωσορίζουμε στην Αθήνα.

Επιτρέψτε μου στο σημείο αυτό να διαβάσω ένα απόσπασμα από το βιβλίο «Οι Εβραίοι και οι λέξεις», στο οποίο η Φάνια και ο Άμος περιγράφουν και στοιχειοθετούν τη σχέση των Εβραίων με το Θεό:

Εβραία γιαγιά περπατάει στην ακροθαλασσιά με το λατρεμένο της εγγόνι, όταν ξαφνικά ένα τεράστιο κύμα καταπίνει το αγόρι κάτω απ’ την επιφάνεια του νερού. «Μεγαλοδύναμε Θεέ», αναφωνεί η γιαγιά, «γιατί μου το κάνεις αυτό; Όλη μου τη ζωή υπέφερα, την πίστη μου όμως δεν την έχασα. Ντροπή σου!» Ούτε ένα λεπτό αργότερα, ένα επόμενο τεράστιο κύμα επιστρέφει το παιδί ασφαλές στην αγκαλιά της. «Μεγαλοδύναμε Θεέ», λέει τότε εκείνη, «πολύ ευγενικό εκ μέρους σου, αλλά δεν βλέπω το καπελάκι του…»

Σε ένα πρώτο επίπεδο, το θέμα του ανεκδότου είναι το πρότυπο της Εβραίας γιαγιάς, η οποία είναι κατ’ ουσίαν μια γενναία διπλή δόση Εβραίας μητέρας. Με ό,τι συνεπάγεται αυτό… Η γιαγιά είναι προκλητική, θρασύτατη, φορτώνει τον συνομιλητή της με ενοχές και επιπλέον παραμένει μέχρι τέλους σχολαστική, ακόμα και όταν αυτός ο συνομιλητής είναι ο ίδιος ο Δημιουργός των Πάντων. Όμορφα. Περιμένετε όμως, το πράγμα δεν τελειώνει εδώ.

Πού είναι ο Θεός στην όλη ιστορία; Ενδεχομένως και πουθενά. Ενδεχομένως πρόκειται για μια ιστορία δύο κυμάτων, της γιαγιάς και του εγγονού της. Αν όμως υποθέσουμε ότι η παντογνώστρια θεότητα έστειλε πράγματι τα δύο κύματα, τότε μας φαίνεται, και συγχωρέστε μας, μάλλον αδύναμος. Τι είχε δηλαδή κατά νου; Ένας ορθόδοξος απολογητής θα έσπευδε να μας εξηγήσει ότι πιθανότατα ο Θεός δοκίμαζε τη γιαγιά. Σε εμάς τους αιρετικούς φαίνεται πιο πιθανό η γιαγιά να δοκίμαζε το Θεό…

Αντίθετα με τους περισσότερους πιστούς στην πλειοψηφία των θρησκειών, η γιαγιά μας δεν ταυτίζει την πίστη με το δέος. Αντιμετωπίζει τον Κύριο των Δυνάμεων με μια υγιή δόση χουτσπά (σ.σ. θράσους, αναίδειας). Σχολαστική και σφιχτοχέρα, αγενής και θρασύτατη, είναι παρ’ όλα αυτά υπέροχη μέσα στην πραγματιστική της αφοσίωση. Αλλά αφοσίωση σε ποιον ακριβώς; Στο Θεό ή στον εγγονό;

Πιστέψτε μας, δεν θα θέλατε να θέσετε αντιμέτωπες τις δύο συγκεκριμένες λατρείες. Στην πραγματικότητα, ούτε ο ίδιος ο Θεός δεν θα ’θελε να ξέρει. Και μιας και γνωρίζουμε τη γιαγιά προσωπικά, μπορούμε να σας αποκαλύψουμε ότι μόλις τελείωσε επισήμως το ανέκδοτο, ο Μεγαλοδύναμος επέστρεψε το καπέλο με συνοπτικές διαδικασίες.

Γιατί όπως προσπαθήσαμε να κάνουμε αντιληπτό από το κείμενό μας, ενώ αναρίθμητες γενιές Εβραίων πίστευαν απόλυτα ότι χωρίς το Θεό δεν θα αποκτούσαν εγγόνια, ήξεραν επίσης, βαθιά στις καρδιές τους, ότι χωρίς εγγόνια δεν θα επιβίωνε και ο Θεός.

Οι Εβραίοι έχουν αποκτήσει μια μακρά κληρονομιά γέλιου, παρακείμενη στην επίσης μακρά κληρονομιά δακρύων. Η αδιαμφισβήτητη εβραϊκή παράδοση γλυκόπικρης αυτοκριτικής, που συχνά φθάνει στο σημείο της αυτομαστίγωσης, έχει αποδειχθεί πραγματικά αξιόπιστο εργαλείο επιβίωσης μέσα σ’ έναν εχθρικό κόσμο. Και μιας και το γέλιο, το κλάμα και η αυτοκριτική είναι πάντοτε εκφάνσεις λεκτικές, βρήκαν εύκολα το δρόμο τους μέσα στο πανάρχαιο εβραϊκό έθος της αμφισβήτησης των πάντων και της διαφωνίας με τους πάντες: με τον εαυτό, τους φίλους, τους εχθρούς, πολύ συχνά και με τον ίδιο το Θεό.

Φάνια, σε ευχαριστούμε που ήρθες στην Αθήνα απόψε, και θέλω να σου πω ότι σήμερα νιώθουμε ότι είναι και ο Άμος μαζί μας.

Σήμερα το Ισραήλ γιορτάζει τα 71 χρόνια από την ίδρυσή του, και από εδώ, από την Αθήνα, ευχόμαστε στο λαό του Ισραήλ ειρήνη και ευημερία.

Αυτός ήταν ο χαιρετισμός που είχε απευθύνει ο Βίκτωρ Ισαάκ Ελιέζερ, Γ.Γ. του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος (ΚΙΣΕ), σε εκδήλωση που είχε πραγματοποιηθεί στο Ίδρυμα Εικαστικών Τεχνών και Μουσικής Βασίλη και Μαρίνας Θεοχαράκη, στις 9 Μαΐου 2019, προς τιμήν του διαπρεπούς ισραηλινού λογοτέχνη Άμος Οζ και της κόρης του Φάνια (ο Άμος Οζ είχε φύγει από τη ζωή λίγους μήνες νωρίτερα, ενώ η Φάνια Οζ-Ζάλτσμπεργκερ ήταν παρούσα στην εν λόγω εκδήλωση, μαζί με τη μητέρα της, τη σύζυγο και σύντροφο του Άμος, Νίλι Οζ).

Διατρέχοντας το χρόνο και τα κείμενα, στην προσπάθειά τους να εξηγήσουν την ουσιώδη, στενότατη συνάφεια ανάμεσα στους Εβραίους και τις λέξεις, ο συγγραφέας Άμος και η ιστορικός Φάνια συνέγραψαν το βιβλίο «Οι Εβραίοι και οι λέξεις» (Jews and Words), που κυκλοφόρησε το 2014.

Η αθηναϊκή εκδήλωση προς τιμήν των Οζ είχε συνδυαστεί με τον εορτασμό των 71 ετών από την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ, το Μάιο του 1948.

Η Φάνια Οζ-Ζάλτσμπεργκερ

Ο Άμος Οζ (Κλάουσνερ ήταν το πραγματικό του επώνυμο), κορυφαίος πεζογράφος, διεισδυτικός δοκιμιογράφος και παρεμβατικός διανοούμενος του σύγχρονου Ισραήλ, γεννήθηκε στην Ιερουσαλήμ στις 4 Μαΐου 1939 και πέθανε στο Τελ Αβίβ στις 28 Δεκεμβρίου 2018.

Σταθερός διεκδικητής του Νομπέλ Λογοτεχνίας και γνωστός για τους αγώνες του υπέρ της ειρήνευσης στη Μέση Ανατολή, ο Άμος κατάφερε να αποσπάσει πολυάριθμες εθνικές και διεθνείς διακρίσεις για το συγγραφικό έργο του, που έχει μεταφραστεί σε περισσότερες από σαράντα γλώσσες.