Το σύμπαν του Ζιλ Ντελέζ

Λίγοι φιλόσοφοι εξακολουθούν να αποτελούν αντικείμενο συζήτησης με αμείωτο ενδιαφέρον και πολλαπλές αναγνώσεις, όσο ο Ζιλ Ντελέζ.  Έχουν περάσει 28 χρόνια από τον θάνατό του, όμως θεωρείται ότι μπορεί να συναντηθεί με σημερινές αναζητήσεις και ερωτήματα. Τα τελευταία χρόνια έχουμε την τύχη να είναι σε εξέλιξη στην Ελλάδα ένα εκδοτικό πρόγραμμα μεταφράσεων κειμένων του Ζιλ Ντελέζ, που συμπληρώνει το ήδη διαθέσιμο σώμα κειμένων του. Οι μεταφράσεις αυτές αποτελούν έργο ενός από τους σημαντικότερους μελετητές του έργου του Ντελέζ διεθνώς, του Κωνσταντίνου Β. Μπουντά, που  αφού έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην εισαγωγή του Ντελέζ στον αγγλόφωνο κόσμο, τόσο με τις μεταφράσεις του όσο και με τη διδασκαλία και συγγραφική παραγωγή του, τα τελευταία χρόνια έχει αποδώσει σημαντικά κείμενα του Ντελέζ στα ελληνικά.

Κομμάτι της μεταφραστικής δουλειάς του Μπουντά και η συλλογή κειμένων του Ντελέζ με τίτλο «Το έρημο νησί και άλλα κείμενα», την οποία στο πρωτότυπο γαλλικό επιμελήθηκε ο Νταβίντ Λαπουζάντ και που στα ελληνικά κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Εκκρεμές.  Ο τόμος συγκεντρώνει διάσπαρτα κείμενα του Ντελέζ από το 1953, όταν κυκλοφορεί το «Εμπειρισμός και υποκειμενικότητα», το πρώτο του σημαντικό βιβλίο, έως και την εποχή που καταγράφεται ο πρώτος αντίκτυπος του «Αντι-Οιδίποδα», που συνέγραψε με τον Φελίξ Γκουαταρί.

Τα κείμενα του τόμου αποτυπώνουν όλο το φάσμα των ενδιαφερόντων και θεωρητικών ενασχολήσεων του Ντελέζ εκείνη την εικοσαετία, καταδεικνύοντας την ικανότητά του να γράφει και σε πιο σύντομες φόρμες. Καταγράφουν την εξέλιξη της σκέψης του Ντελέζ από την αρχική αναμέτρηση με το έργο του Χιουμ και τη διατύπωση ενός ιδιοσυγκρασιακού εμπειρισμού, στην ιδιαίτερα πρωτότυπη αναμέτρηση με το έργο του Μπερξόν, στις καθοριστικές αναγνώσεις του Νίτσε και του Σπινόζα και τη δική του εξαιρετικά πρωτότυπη συνεισφορά σε μια φιλοσοφία της διαφοράς και των εμμενών δυναμικών. Περιλαμβάνουν μερικά κλασικά κείμενα του Ντελέζ, όπως το «Πώς αναγνωρίζεται ο στρουκτουραλισμός», μια πρωτότυπη ανάγνωση που ταυτόχρονα αποτυπώνει τα κοινά ερωτήματα ενός ευρύτερου φάσματος συγγραφέων, αλλά και τη θεωρητική παραγωγικότητα του συγκεκριμένου ρεύματος, πέραν των κλασικών πολεμικών γύρω από την έννοια της δομής.

Πέραν της διαλεκτικής του αρνητικού

Αυτό που προκύπτει μέσα από το βιβλίο είναι η δύναμη της σκέψης του Ντελέζ, ο τρόπος δηλαδή που μέσα από την ανάγνωση διαφόρων φιλοσόφων – που δύσκολα εντάσσονται στην ίδια φιλοσοφική «αφήγηση» – διαμορφώνει σταδιακά έναν ιδιαίτερο φιλοσοφικό κόσμο. Ένα σύμπαν εννοιών που παραπέμπουν σε έναν κόσμο πραγματικών διαφορών, εντάσεων και πτυχώσεων και γι’ αυτόν τον λόγο έναν κόσμο που με τρόπο εμμενή έχει την δυνατότητα παραγωγής νέων συμβάντων, νέων μορφών, νέων κοινωνικών σχέσεων. Αναδεικνύεται, επίσης, ο τρόπος που ο Ντελέζ επιμένει να αναζητά όχι μια «διαλεκτική του αρνητικού», αλλά μια φιλοσοφία της θετικότητας,  της συλλογικής εφευρετικότητας που αποτυπώνεται στην επινόηση νέων θεσμών και νέων κοινωνικών μορφών. Αυτό φαίνεται, για παράδειγμα, στην ανάγνωση που κάνει του Χιουμ, ενός κατεξοχήν συνομιλητή του, στο έργο του οποίου θεωρεί ότι «η κοινωνία δεν γίνεται πια αντιληπτή ως σύστημα περιορισμών, του νόμου και του συμβολαίου, αλλά ως θεσμισμένη επινόηση: Πώς να επινοήσουμε το τεχνούργημα (artifice), πώς να δημιουργήσουμε θεσμούς που να αναγκάζουν  τα πάθη να ξεπερνούν τη μεροληψία τους και να σχηματίζουν ηθικά αισθήματα, του δικαίου και της πολιτικής» (σ. 193).

Φελιξ Γκουταρί και Ζιλ Ντελέζ

Το πολιτικό χνάρι

Άλλωστε, φαίνεται και εδώ ότι ο Ντελέζ είχε μια ιδιαίτερα οξυδερκή πολιτική αντίληψη, που οδηγούσε και σε οξυμμένη επίγνωση των πολιτικών διακυβευμάτων γύρω από τα φιλοσοφικά και θεωρητικά ερωτήματα.  Αυτό κάνει όταν υπερασπιζόμενος την ανάγνωση που κάνει του Νίτσε, επιμένει ότι η έννοια της αιώνιας επιστροφής δεν σημαίνει κάποιον αισθητισμό ή μια αποποίηση της πολιτικής, καθώς «όταν ένας λαός παλεύει για την απελευθέρωσή του, έχουμε πάντα σύμπτωση μεταξύ ποιητικών πράξεων και ιστορικών συμβάντων ή πολιτικής δράσης – την ένδοξη ενσάρκωση κάποιου υψηλού ή ανεπίκαιρου πράγματος», αναφέροντας ως παραδείγματα το γέλιο του Νάσερ στην εθνικοποίηση του Σουέζ, τις χειρονομίες του Φιντέλ Κάστρο ή το γέλιο του βιετναμέζου στρατηγού Τζιαπ.

Αντίστοιχα, στη συνέντευξη με τον Μισέλ Φουκώ το 1972, με τίτλο «Οι διανοούμενοι και η εξουσία», ο Ντελέζ επιμένει ότι «δεν υπάρχει πια αντιπροσώπευση, υπάρχει μόνο πράξη, πράξη της θεωρίας» (σ. 238), και ότι η «θεωρία από τη φύση της είναι εναντίον της εξουσίας» (σ. 239), ενώ παράλληλα υπογραμμίζει ότι απέναντι στην τάση της εξουσίας να ολοκληρώνει, αυτό που χρειάζεται δεν είναι μια παραδοσιακή πολιτική της κατανομής της εξουσίας, αλλά η έμφαση στους οριζόντιους δεσμούς ανάμεσα στις αντιστάσεις που αναπτύσσονται σε διάφορα σημεία. Άλλωστε, ο Ντελέζ επιμένει ότι το «επαναστατικό πρόβλημα σήμερα είναι να βρούμε μια ενότητα στις διαφορετικές μάχες, χωρίς να ξαναπέσουμε στη δεσποτική και γραφειοκρατική οργάνωση του κόμματος ή ενός κρατικού μηχανισμού: μια μηχανή πολέμου που δεν θα ξανάφτιαχνε το κράτος, μια νομαδική μόνάδα σε σχέση με το Έξω που δεν θα ξανάφτιαχνε την εσωτερική δεσποτική εσωτερικότητα» (σ. 294)

Η φιλοσοφία και η καινούργια αλήθεια

«Μεγάλος φιλόσοφος είναι αυτός που δημιουργεί καινούργιες έννοιες: Αυτές οι έννοιες υπερβαίνουν τους δυισμούς της συνηθισμένης σκέψης και συγχρόνως δίνουν στα πράγματα μια καινούργια αλήθεια, μια καινούρια κατανομή και έναν ξεχωριστό καταμερισμό του κόσμου» (σ. 27). Η αναφορά αυτή του Ντελέζ στον Μπερξόν, σε ένα κείμενο του 1956, θα μπορούσε να είναι και η ακριβέστερη περιγραφή του έργου του ίδιου του Ντελέζ και του τρόπου που αντιμετώπισε τη φιλοσοφία.