Τον Φεβρουάριο του 2020, η Αλβανίδα συγγραφέας, φιλόσοφος και ακαδημαϊκός Λέα Ούπι βρέθηκε κλεισμένη σε μια ντουλάπα ενώ προσπαθούσε να γράψει ένα βιβλίο για την ελευθερία.

Η Ούπι, η οποία είναι καθηγήτρια πολιτικής θεωρίας στο London School of Economics, είχε μόλις ξεκινήσει μια μονοετή ακαδημαϊκή υποτροφία στο Βερολίνο, όταν ολόκληρος ο κόσμος μπήκε σε lockdown.

Η Ούπι θεώρησε ειρωνεία το γεγονός ότι στη Δυτική Ευρώπη, την καρδιά της φιλελεύθερης δημοκρατίας, η ατομική ελευθερία περιοριζόταν στο βωμό του κοινωνικού «καλού»

Οι βιβλιοθήκες έκλεισαν. Τα σεμινάρια αναβλήθηκαν. Μη μπορώντας να βγει έξω, τα τρία μικρά παιδιά της «μετέτρεψαν» το διαμέρισμα της οικογένειας σε παιδότοπο και εκείνη αποσύρθηκε στην ντουλάπα της για να δουλέψει.

Οι πολιτικές παραδόσεις του φιλελευθερισμού και του σοσιαλισμού

Η Ούπι ερευνά τους πολιτικούς ορισμούς της ελευθερίας, και ο εγκλεισμός προσέδωσε στις ιδέες της μεγαλύτερη βαρύτητα. Οι συνθήκες στέρησης των πρώτων ημερών της πανδημίας έφεραν στο μυαλό της αναμνήσεις από την παιδική της ηλικία στην κομμουνιστική Αλβανία.

Η Ούπι θεώρησε ειρωνεία το γεγονός ότι στη Δυτική Ευρώπη, την καρδιά της φιλελεύθερης δημοκρατίας, η ατομική ελευθερία περιοριζόταν στο βωμό του κοινωνικού «καλού».

Η αίσθηση του επικείμενου μετασχηματισμού που προκάλεσε η πανδημία της θύμισε την εμπειρία της πτώσης του κομμουνισμού στην Αλβανία ως παιδί στις αρχές της δεκαετίας του ’90.

Σε στιγμές ρήξης όπως αυτές, όπως είπε η Oύπι όταν συναντήθηκε με την Hans Zhang του New Yorker νωρίτερα φέτος, «οι έννοιες της ελευθερίας και της κοινωνίας δοκιμάζονται». Οι άνθρωποι ξεκίνησαν να θέτουν υπό αμφισβήτηση το πλαίσιο λειτουργίας του κόσμου τους, και το μέλλον, έστω και για λίγο, έμοιαζε να είναι υπό διαπραγμάτευση.

«Έχουμε τις συλλογικές αποτυχίες και τις απόπειρες συλλογικής ανανέωσης»

Η Ούπι είχε την πρόθεση να γράψει μια απλή διατριβή σχετικά με τις φιλελεύθερες και σοσιαλιστικές έννοιες της πολιτικής ελευθερίας. Ο καταιγισμός αναμνήσεων που προκλήθηκε από την πανδημία της άλλαξαν γνώμη. Αποφάσισε, αντίθετα, να γράψει τα απομνημονεύματα της.

Την επόμενη χρονιά, η Ούπι κυκλοφόρησε το «Ελεύθερη: Μεγαλώνοντας στο τέλος της εποχής», μια αφήγηση για το πώς μεγάλωσε στην Αλβανία κατά τη διάρκεια της τραυματικής μετάβασης της σε ένα πολυκομματικό καθεστώς. Το εν λόγω βιβλίο είναι η διανοητική ιστορία που είχε φανταστεί η ήδια, εξερευνώντας τις πολιτικές παραδόσεις του φιλελευθερισμού και του σοσιαλισμού. Ωστόσο, εξετάζει αυτές τις ιδέες σε σχέση με την ιστορία του εικοστού αιώνα.

«Ελεύθερη»

Το βιβλίο είχε ως εναρκτήριο λάκτισμα την κατάρρευση της σχεδόν πεντακονταετούς περιόδου κομμουνιστικής κυριαρχίας στην Αλβανία και τις πρώτες πολυκομματικές εκλογές της χώρας, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν το 1991.

Όπως πολλές μετακομμουνιστικές κυβερνήσεις, η νέα κυβέρνηση εφάρμοσε ένα πρόγραμμα οικονομικής «θεραπείας σοκ». Το 1997, όταν η Ούπι τελείωνε το τελευταίο έτος του λυκείου, η χώρα περιήλθε σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης.

Τα σχολεία έκλεισαν, τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα πτώχευσαν, η οργή για την κυβερνητική αναλγησία εκτοξεύτηκε στα ύψη, ενώ μέσα στην πολιτική αναταραχή οι πυροβολισμοί αποτελούσαν καθημερινό φαινόμενο. Οι διαδηλώσεις έδωσαν τη θέση τους σε συγκρούσεις στους δρόμους και οι εκτιμήσεις δείχνουν ότι τουλάχιστον μισό εκατομμύριο όπλα κλάπηκαν από στρατιωτικές αποθήκες.

Η Γκόρνικ καταγγέλλει την «καταπιεστική αποστασιοποίηση» που παρεισφρέει στις φωνές πολλών συγγραφέων, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που ήταν οι ίδιοι κομμουνιστές, όταν καταπιάνονται με το θέμα του κομμουνισμού

Στις πρώτες σελίδες του «Ελεύθερη», η Ούπι ως παιδί είναι αθώο θύμα των δυνάμεων που διαμορφώνουν τον κόσμο του. Η οπτική γωνία είναι παραπλανητική: μέχρι το τέλος του βιβλίου, οι δεσμεύσεις και η αποκαρδιωτική πραγματικότητα τόσο του σοσιαλισμού όσο και του φιλελευθερισμού ξεσκεπάζονται. Από τότε που εκδόθηκε, το «Ελεύθερη» έχει μεταφραστεί σε είκοσι εννέα γλώσσες και έχει γίνει best seller σε πολλές χώρες, μεταξύ των οποίων το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γερμανία, η Ισλανδία, η Νορβηγία και η Ισπανία.

«Δεν πίστευα ότι ο κόσμος θα έδειχνε ενδιαφέρον για την Αλβανία», είπε η Ούπι σε μια συζήτηση με την δημοσιογράφο του The New Yorker, Han Zhang. Ίσως, υπέθεσε, η απρόσμενη δημοτικότητα του  βιβλίου της να οφείλεται στις βαθιές ανησυχίες για την έκρυθμη κατάσταση του κόσμου.

«Έχουμε τις συλλογικές αποτυχίες και τις απόπειρες συλλογικής ανανέωσης», είπε. Ανέφερε την πανδημία, την κλιματική κρίση και την εκτεταμένη πολιτική δυσλειτουργία. «Είμαστε στο σημείο όπου οι θεσμοί μας δεν είναι πραγματικά βιώσιμοι. Κάτι πρέπει να γίνει, αλλά δεν μπορούμε να βρούμε ακριβώς τη δύναμη να αναπτύξουμε εναλλακτικές λύσεις».

Συγγραφική «αυθεντία» και κομμουνισμός

Στο βιβλίο της Βίβιαν Γκόρνικ του 1977, «The Romance of American Communism», η Γκόρνικ καταγγέλλει την «καταπιεστική αποστασιοποίηση» που παρεισφρέει στις φωνές πολλών συγγραφέων, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που ήταν οι ίδιοι κομμουνιστές, όταν καταπιάνονται με το θέμα του κομμουνισμού.

Με πρόσχημα την αντικειμενικότητα, οι συγγραφείς αυτοί, γράφει η Γκόρνικ, λειτουργούσαν με την συγκαταβατική παραδοχή ότι οι κομμουνιστές «ήταν νήπια, ενώ εμείς είμαστε ώριμοι- σαν να γνωρίζαμε καλύτερα, ενώ εκείνοι ήταν ανίκανοι να γνωρίζουν καλύτερα».

Η Ούπι ως μετακομμουνιστική συγγραφέας έχει καταφέρει να επεξεργαστεί το πληγωμένο παρελθόν του σοσιαλιστικού προτάγματος χωρίς να απορρίπτει αντανακλαστικά τις πηγαίες πεποιθήσεις του νεότερου εαυτού της. Αντίθετα, απαιτεί από τους αναγνώστες της να αντιμετωπίσουν με σοβαρότητα τη συλλογική προσπάθεια του σοσιαλισμού του εικοστού αιώνα και να δουν τις αποτυχίες και τις ελπίδες του ως καθρέφτη των δικών μας.

«Οι άνθρωποι τείνουν να σκέφτονται τον φιλελευθερισμό και τον σοσιαλισμό ως κάτι εντελώς αντίθετο. Στην πραγματικότητα, ιστορικά και φιλοσοφικά, είναι και οι δύο προσπάθειες να σκεφτούμε την ελευθερία».

Γιαγιά Νίνι

Στο «Ελεύθερη», η Ούπι κλίνει περισσότερο προς την επεκτατική, κοινωνικά προσανατολισμένη άποψη του πατέρα της για την ελευθερία παρά προς την πιο αυστηρά ατομικιστική θεώρηση της μητέρας της. Αλλά η πραγματική άγκυρα του βιβλίου είναι η γιαγιά της από τον πατέρα της, η Νίνι, η οποία βοήθησε να μεγαλώσει την Ούπι και η οποία την μάλωνε στα γαλλικά όταν δεν συμπεριφερόταν σωστά.

Η Νίνι μεγάλωσε σε ένα εξαιρετικά προνομιούχο περιβάλλον -ο θείος της ήταν πασάς στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και γνώρισε τον σύζυγο της στον γάμο του Αλβανού μονάρχη βασιλιά Ζογκ- αλλά έχασε τα πάντα νωρίς στη ζωή της. Μετά την κατάληψη της εξουσίας από τους κομμουνιστές, το 1946, πολλοί από τους πολιτικά ισχυρούς φίλους της οικογένειας σκοτώθηκαν, ο σύζυγός της οδηγήθηκε στη φυλακή και η ίδια αναγκάστηκε να εργαστεί σε στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας.

Ακόμη και όταν υφίστατο πολιτικές διώξεις και οι κοντινοί της άνθρωποι πέθαιναν από εκτέλεση ή αυτοκτονία, η Νίνι παρέμεινε σίγουρη για τη δική της ηθική υπόσταση. «Ανεξάρτητα από τις αλλαγές των συνθηκών και την καταπίεση γύρω της, πίστευε ότι ήταν πάντα ηθικά ελεύθερη να ενεργεί με υπεύθυνο τρόπο», δήλωσε η Ούπι.

*Mε πληροφορίες από The New Yorker | Kεντρική φωτογραφία θέματος: The New Institute | Lea 

Headlines