«Δεν μπορούσες να πάρεις τα μάτια σου από πάνω του»: Ο θρίαμβος και η τραγωδία του Ρούντολφ Νουρέγιεφ

Άπαντες γνώριζαν ποιος ήταν ο Ρούντολφ Νουρέγιεφ. Από τη στιγμή που ο χορευτής αυτομόλησε στη Δύση, γυρίζοντας την πλάτη στην πατρίδα του και στον θίασο Kirov που τον εκπαίδευσε, έλαμψε στα πρωτοσέλιδα. Ήταν Ιούνιος του 1961 και οι σχέσεις μεταξύ της Δύσης και της Σοβιετικής Ένωσης είχαν ξεπαγώσει αρκετά ώστε να επιτραπεί στην ομάδα Kirov να εμφανιστεί στο Παρίσι. Το «άλμα για την ελευθερία» του Νουρέγιεφ -μια φράση που ο ίδιος πάντα απεχθανόταν- βοήθησε να παγώσει εκ νέου ο ψυχρός πόλεμος.

Αλλά δεν ήταν μόνο η αποστασία του στο αεροδρόμιο Λε Μπουρζέ που έκανε τον Νουρέγιεφ να μιλάνε όλοι για αυτόν. Ήταν ο τρόπος που χόρευε. Ήταν τόσο συναρπαστικός, τόσο χαρισματικός, τόσο δυναμικά δραματικός που έκανε το μπαλέτο -μια παλιά και εκλεπτυσμένη τέχνη- να φαίνεται απόλυτα ζωντανό και επίκαιρο.

Τις ημέρες που ο μόνος τρόπος με τον οποίο οι περισσότεροι άνθρωποι μπορούσαν να τον δουν ήταν σε μικροσκοπικά αποσπάσματα στην τηλεόραση ή σε ταινίες, ήταν σαν ένας στυλοβάτης, που τραβούσε τους πάντες προς το μέρος του με τον μοναδικό του συνδυασμό χάρης, αθλητισμού και αρρενωπότητας. Ήταν και παραμένει ο μοναδικός χορευτής μπαλέτου με τη γοητεία ενός σταρ του κινηματογράφου ή ενός ποπ είδωλου. Στην ακμή του, ήταν τόσο διάσημος όσο και οι Beatles.

«Τα άλματά του ήταν φανταστικά, τόσο αθλητικά. Πετούσε»

Ολόκληρες γενιές εμπνεύστηκαν από τον Νουρέγιεφ. Ο Russell Maliphant, ο γνωστός χορογράφος, τον είδε να χορεύει στην τηλεόραση στο pas de deux από το Le Corsaire, όπου η ικανότητά του να αιωρείται φαινομενικά στον αέρα σε άφηνε με κομμένη την ανάσα. «Τα άλματά του ήταν φανταστικά, τόσο αθλητικά. Πετούσε», λέει ο Maliphant. «Και είχε ένα είδος παιχνιδίσματος που ήταν μαγικό, και ένα πάθος μέσα σε αυτό το παιχνίδι. Με έκανε να θέλω να γίνω χορευτής, με έκανε να φιλοδοξώ. Να είμαι τόσο ψηλά στον αέρα».

Ο θεατρικός συγγραφέας David Hare, φοιτητής τότε, τον γνώρισε σε ένα δείπνο στα τέλη της δεκαετίας του ’60. «Ήταν τόσο γοητευτικός, τόσο κυρίαρχος» λέει. «Κανείς στο δωμάτιο δεν κοιτούσε κανέναν άλλον εκτός από αυτόν. Αν αυτός ήταν πεσμένος, όλοι ήταν πεσμένοι. Αν ήταν χαρούμενος, όλοι ήταν χαρούμενοι. Δεν μπορούσες να πάρεις τα μάτια σου από πάνω του».

Ο Maliphant χορογράφησε τα χορευτικά τμήματα του Νουρέγιεφ, ενός ντοκιμαντέρ του 2018, των Jacqui και David Morris που προσπάθησε να κατανοήσει πώς ακριβώς έκανε αυτό το είδος μαγείας. Κυκλοφόρησε πριν από μια άλλη ταινία για τον Νουρέγιεφ, το The White Crow, μια μυθιστορηματική αφήγηση των γεγονότων γύρω από την αποστασία του. Σε σενάριο του David Hare και σκηνοθεσία του Ralph Fiennes, την είδαμε το επόμενο έτος. Μαζί, οι δύο ταινίες εστίασαν εκ νέου την προσοχή σε έναν άνθρωπο που, πριν από το θάνατό του από AIDS, στις 6 Ιανουαρίου του 1993, είχε μια τόσο μοναδική δυναμική επίδραση στον κόσμο του χορού.

Δείτε το τρέιλερ του ντοκιμαντέρ Nureyev (2018)

«Ήταν μια εξαιρετική ζωή από τα κουρέλια στον πλούτο»

Για τα αδέρφια Morris, των οποίων τα προηγούμενα ντοκιμαντέρ έχουν συμπεριλάβει τον φωτογράφο Don McCullin και τον δημοσιογράφο Harold Evans, η γοητεία της ιστορίας είναι το ταξίδι του Νουρέγιεφ από την απόλυτη φτώχεια σε διεθνές αστέρι, το οποίο οφείλεται στο ταλέντο και την αποφασιστικότητα. «Ήταν μια εξαιρετική ζωή από τα κουρέλια στον πλούτο» λέει η Jacqui. «Μου άρεσε το γεγονός ότι προερχόταν από τη λάθος πλευρά των δρόμων. Σήμερα, φαίνεται ότι πάντα έχει να κάνει με το ποιον γνωρίζεις. Έτσι, ναι, τα αστέρια ήταν ευθυγραμμισμένα γι’ αυτόν, αλλά δούλεψε επίσης πολύ σκληρά – και ήξερε πώς να αξιοποιήσει στο έπακρο τη ζωή του».

Οι δυσκολίες της επαρχιακής καταγωγής του Νουρέγιεφ είναι δύσκολο να υπερεκτιμηθούν. Στην παιδική του ηλικία στην Ούφα, την πρωτεύουσα του Μπασκορτοστάν, η πείνα ήταν πάντα εκεί. Ντυνόταν με τα ρούχα των αδελφών του και τον αποκαλούσαν «ζητιάνο» στο σχολείο, επειδή ήταν τόσο βρώμικος και φτωχός. Ο στρατιωτικός πατέρας του τού απαγόρευσε να χορεύει, ωστόσο εκείνος ακολούθησε το όνειρό του, φτάνοντας στη φημισμένη Ακαδημία Βαγκάνοβα της Αγίας Πετρούπολης και μπαίνοντας με το ζόρι στην τάξη του Αλεξάντερ Πούσκιν, τον οποίο αναγνώρισε ως τον καλύτερο δάσκαλο. Γνωρίζοντας ότι είχε ξεκινήσει με καθυστέρηση, εργάστηκε αδιάκοπα για να καλύψει το χαμένο έδαφος.

«Ήταν τόσο γοητευτικός, τόσο κυρίαρχος» λέει. «Κανείς στο δωμάτιο δεν κοιτούσε κανέναν άλλον εκτός από αυτόν. Αν αυτός ήταν πεσμένος, όλοι ήταν πεσμένοι. Αν ήταν χαρούμενος, όλοι ήταν χαρούμενοι»

«Δεν είμαι πρίγκιπας, είμαι ένας χωρικός που παριστάνει τον πρίγκιπα»

Αυτό είναι που προσέλκυσε τον θεατρικό συγγραφέα Hare και τον σκηνοθέτη Fiennes στην ιστορία του. «Αυτό που προσπαθούμε να δείξουμε είναι αυτό το πρωτοφανές επίπεδο αφοσίωσης», θα πει τότε ο Hare. «Τα πάντα γι’ αυτόν είχαν να κάνουν με το χορό. Το θέμα με τους μεγάλους καλλιτέχνες είναι ότι το κάνουν να φαίνεται εύκολο, αλλά πίσω από αυτό κρύβεται δουλειά, δουλειά και δουλειά».

Η σκληρότητα της ανατροφής του έπαιξε επίσης τον ρόλο της στον τρόπο με τον οποίο μπορούσε να αναγκάσει τους ανθρώπους να τον παρακολουθήσουν. «Έχει να κάνει με τη συγκέντρωση και την έντασή του», λέει ο Hare. «Μπορεί να έχει πρόσβαση στην ευαισθησία όλων όσων έχει περάσει. Υπάρχει μια ατάκα στην ταινία μας όπου λέει: «Δεν είμαι πρίγκιπας, είμαι ένας χωρικός που παριστάνει τον πρίγκιπα». Αυτή η πράξη της προσποίησης είναι τόσο ισχυρή γι’ αυτόν».

Στην ταινία The White Crow, τον Νουρέγιεφ υποδύεται ένας άλλος χορευτής, ο Oleg Ivenko. Ωστόσο, αυτό που κάνει το ντοκιμαντέρ τόσο απολαυστικό είναι τα πλάνα του ίδιου του ανθρώπου, που μιλάει και χορεύει. Η γοητεία του αναβοσβήνει στην οθόνη, φωτεινή και δελεαστική όπως πάντα- το μονόπλευρο χαμόγελό του φαίνεται να διεκδικεί τον θαυμασμό και ταυτόχρονα να τον τοποθετεί ψηλά, πάνω από αυτόν τον ίδιο.

Πολλά από τα αποσπάσματα – τα οποία καλύπτουν ολόκληρη τη ζωή του από τις πρώτες μέρες του στο Κίροφ, μέχρι την τελευταία του φάση ως διευθυντή του μπαλέτου της Όπερας του Παρισιού και διεθνή σούπερ σταρ – έχουν δει σπάνια το φως της δημοσιότητας. Είναι το αποτέλεσμα της επίπονης αναζήτησης της Jacqui στα αρχεία του Ιδρύματος Νουρέγιεφ, που φυλάσσονται στη Δημόσια Βιβλιοθήκη της Νέας Υόρκης.

Δείτε το τρέιλερ της ταινίας The White Crow 

Δεν ήταν ένας υπάκουος χορευτής

Βλέπουμε τον Νουρέγιεφ να δείχνει απίστευτα νέος στις μέρες του στο Κίροφ, καθώς και αποσπάσματα από τις μετέπειτα περιπέτειές του, χορεύοντας με Αμερικανούς σπουδαίους χορευτές όπως η Μάρθα Γκράχαμ και ο Πολ Τέιλορ -ο πρώτος χορευτής μπαλέτου που επέκτεινε με αυτόν τον τρόπο το φάσμα του. Αυτή η πείνα, η ακόρεστη περιέργεια του αυτοδίδακτου να μάθει και να εξερευνήσει, ήταν ένα από τα πιο αξιαγάπητα χαρακτηριστικά του Νουρέγιεφ.

Η Σιλβί Γκιλέμ, την οποία ανακάλυψε και προώθησε ο Νουρέγιεφ όταν διηύθυνε το μπαλέτο της Όπερας του Παρισιού, μίλησε κάποτε για «την ευφυΐα στα μάτια του» – και μπορείτε να το δείτε αυτό σε κάθε καρέ της ταινίας. Συνδυαζόταν την ευφυία με το ένστικτο να περιφρονεί τους κανόνες, ιδίως τα μέτρα που αποσκοπούσαν στην προώθηση της συμμόρφωσης. Καθ’ όλη τη διάρκεια της καριέρας του, τολμούσε να λέει όχι. Αρνήθηκε τον δάσκαλο που του είχε αρχικά ανατεθεί και αρνήθηκε να επιστρέψει στην επαρχία όταν του είπαν να χορέψει εκεί, επειδή ήξερε ότι αν το έκανε δεν θα γινόταν ποτέ σπουδαίος χορευτής. Όπως επισημαίνει ο Hare, οι χορευτές είναι γενικά υπάκουοι. Ο Νουρέγιεφ δεν ήταν.

«Αν έμενε, ήξερε ότι μπορεί να μην έβλεπε ποτέ ξανά τη μητέρα του. Αλλά αν επέστρεφε, μπορεί να μην την έβλεπε – και δεν θα μπορούσε να χορέψει»

«Ήξερε ότι είχε πραγματικά πρόβλημα»

Ήταν η συνεχής παραβίαση των κανόνων του στο Παρίσι που τελικά οδήγησε στην αποστασία του. Οι υπεύθυνοι της KGB είχαν αποφασίσει να τον στείλουν στην πατρίδα του, μια πράξη που επιτάχυνε το αίτημά του να μείνει. Η περιφρόνηση του χορευτή για τους κανόνες οφειλόταν σε δύο παράγοντες: Ήθελε να βιώνει κάθε ικμάδα της ζωής και έθετε τις ατομικές του ανάγκες πάνω από αυτές της ομάδας. «Είναι ένας ανυπάκουος χορευτής μπαλέτου, οπότε αυτό θα δημιουργεί πάντα προβλήματα, επειδή ήθελε πραγματικά να πιέζει τον εαυτό του» θα πει ο Hare. «Αλλά ο λόγος που ήθελε να πιέσει τον εαυτό του είναι κυρίως επειδή αισθανόταν πάντα πίσω και επειδή ήθελε να είναι μοντέρνος. Αυτό τελικά θα σήμαινε ότι θα ξέφευγε από το σοβιετικό ρεπερτόριο. Ήξερε ότι υπήρχε ένας κόσμος πέρα από αυτό»

Ούτε ο Hare ούτε τα αδέρφια Morris πιστεύουν ότι είχε σχεδιάσει να αυτομολήσει. Αντιμέτωπος με την προοπτική να τον στείλουν στο σπίτι του, ενώ ο υπόλοιπος θίασος ταξίδευε στο Λονδίνο, ήταν τρομοκρατημένος. «Ήξερε ότι είχε πραγματικά πρόβλημα» θα σχολιάσει η Jacqui. «Ήξερε ότι δεν θα του επιτρεπόταν ποτέ ξανά να χορέψει έξω από την επαρχία και ότι η οικογένειά του θα είχε πρόβλημα. Νομίζω ότι ήταν το μικρότερο από τα δύο κακά. Αν έμενε, ήξερε ότι μπορεί να μην έβλεπε ποτέ ξανά τη μητέρα του. Αλλά αν επέστρεφε, μπορεί να μην την έβλεπε – και δεν θα μπορούσε να χορέψει».

Δείτε εικόνες από τη ζωή τους ως φτασμένος σταρ 

Έκανε την επιλογή του, με ένα στοιχειωμένο κόστος

Όπως επισημαίνεται στο ντοκιμαντέρ, η αποστασία του είχε πολιτικές συνέπειες. Όντας ο πρώτος καλλιτεχνικός λιποτάκτης, έγινε σύμβολο ενός αγώνα που ήταν πολύ μεγαλύτερος από τον δικό του. Το τείχος του Βερολίνου υψώθηκε μήνες αργότερα. Μόνο όταν έπεσε 28 χρόνια αργότερα, το 1989, ο Νουρέγιεφ επανενώθηκε με την οικογένειά του στη Ρωσία.

Το ντοκιμαντέρ ζωγραφίζει ένα ολοκληρωμένο πορτρέτο. «Πρέπει να δεις τη μεγάλη εικόνα», λέει η Jacqui. «Μερικά από τα τηλεοπτικά ντοκιμαντέρ επικεντρώνονται στο ότι ήταν ένας απόλυτος μπάσταρδος. Πράγμα που ήταν. Ήταν φρικτός και έκανε τους ανθρώπους να κλαίνε. Αλλά οι άνθρωποι που δούλεψαν μαζί του είπαν επίσης πόσα πολλά έμαθαν από αυτόν».

Το ντοκιμαντέρ «Nureyev All The World His Stage», τονίζει την απόλυτη αφοσίωση του Νουρέγιεφ. Πλήρωνε τους λογαριασμούς του νοσοκομείου της σπουδαίας Βρετανίδας μπαλαρίνας, Margot Fonteyn μέχρι το τέλος της ζωής της και όταν πέθανε ήταν συντετριμμένος. Είναι γεμάτο από ανθρώπους που μιλούν γι’ αυτόν με βαθιά αγάπη. «Οι άνθρωποι που ήταν κοντά του τον αγαπούσαν πραγματικά. Αν σε εμπιστευόταν, θα έκανε τα πάντα για σένα».

Η Σιλβί Γκιλέμ, την οποία ανακάλυψε και προώθησε ο Νουρέγιεφ όταν διηύθυνε το μπαλέτο της Όπερας του Παρισιού, μίλησε κάποτε για «την ευφυΐα στα μάτια του»

Το μπαλέτο πριν από τον Νουρέγιεφ ήταν υπέροχο αλλά βαρετό

Ο Hare θυμάται τι είπε ένας δυτικός φίλος του Νουρέγιεφ αφού παρακολούθησε το The White Crow. «Είπε: «Ω, τον έπιασες απόλυτα – μόνο που αυτός ήταν πολύ μεγαλύτερο σκατό». Αυτό μπορεί να ισχύει στα μετέπειτα χρόνια του, αλλά η ταινία μας μιλάει για τον Νουρέγιεφ πριν γίνει το πλάσμα που έγινε. Σε κάθε περίπτωση, δεν υπάρχει λόγος να παραπονιέται κανείς ότι ο Νουρέγιεφ ήταν εγωιστής. Φυσικά και ήταν. Ενδιαφερόταν μόνο για τον εαυτό του και τον χορό του».

Ο εγωισμός και η αποφασιστικότητά του άλλαξαν τα πάντα. Το μπαλέτο πριν από τον Νουρέγιεφ ήταν υπέροχο αλλά βαρετό. Εκείνος το άλλαξε. Η δόξα του ταλέντου του και η δύναμη της προσωπικότητάς του έκαναν τους ανθρώπους να ονειρεύονται. «Ο χορός είναι εφήμερος. Εξατμίζεται» θα σχολιάσει ο David Morris. «Δεν νομίζω ότι θα έχουμε δει ποτέ ξανά μια φιγούρα σαν κι αυτόν. Ήταν η δύναμη της φύσης η ίδια».

*Με στοιχεία από theguardian.com