Πώς το eyeliner έγινε σύμβολο αυτοέκφρασης και ταυτότητας για τις γυναίκες του Ιράν

Το eyeliner αποτελεί εδώ και δεκαετίες βασικό στοιχείο του δυτικού μακιγιάζ. Το βασικό στοιχείο ομορφιάς είναι πανταχού παρόν στο πολιτιστικό μας τοπίο– μόνο φέτος, ήταν στην πρώτη γραμμή αμέτρητων τάσεων που επιδείχθηκαν στις πασαρέλες, στον κινηματογράφο, στην τηλεόραση και κυρίως στο TikTok και στο Instagram. Ωστόσο, στο Ιράν, η χρήση του sormeh, μιας χαλαρής μαύρης πούδρας με ρίζες στην Αρχαία Περσία, διατηρείται εδώ και αιώνες – παρά την αυξανόμενη δημοτικότητα του eyeliner.

Πέρα από το ότι είναι ένα έντονο καλλωπιστικό για τα μάτια πολλών Ιρανών γυναικών, συμπεριλαμβανομένων εκείνων της διασποράς, η χρωστική ουσία κουβαλάει μεγάλη νοσταλγική και συμβολική σημασία, συνδέοντας την με την κληρονομιά και τις προγονικές παραδόσεις. Εν μέσω του αυξημένου ελέγχου της εμφάνισης των γυναικών στη χώρα, όπου η αστυνομία ηθικής έχει εντείνει την επιβολή του νόμου για το χιτζάμπ, το sormeh προσφέρει μια αποχρωματισμένη εξερεύνηση του ρόλου του μακιγιάζ στην Ισλαμική Δημοκρατία, όχι μόνο ως καλλωπιστικό, αλλά και ως σύμβολο αυτοέκφρασης και ταυτότητας.

Η χρωστική ουσία αναγνωρίζεται ευρέως ως halal, ή επιτρεπτή, στις μουσουλμανικές χώρες, υπό την προϋπόθεση ότι χρησιμοποιείται χωρίς την πρόθεση να τραβήξει την προσοχή

Δείτε το βίντεο 

Πέρα από μια απλή πινελιά

Οι συνταγές του Sormeh χρονολογούνται τουλάχιστον δύο χιλιετίες πίσω- η χρήση του καλλυντικού στην Αρχαία Περσία αποτελούσε πολιτιστικό κανόνα τόσο για τους άνδρες όσο και για τις γυναίκες. Ιστορικά, η παρασκευή του sormeh περιλάμβανε την άλεση διαφόρων λίθων, με την λεπτή σκόνη που παραγόταν να χύνεται αμέσως μετά σε ένα φιαλίδιο.

Οι άνθρωποι στο Ιράν στρέφονται εδώ και καιρό στο sormeh για λόγους που ξεπερνούν τον στολισμό της εικόνας τους. Το σκούρο μακιγιάζ χρησιμοποιούνταν για την προστασία των ματιών από τις δύσκολες καιρικές συνθήκες, για την αποτροπή των κακών πνευμάτων, για την ενίσχυση των βλεφαρίδων και για ιατρικούς σκοπούς. Το sormeh υποδήλωνε επίσης την οικογενειακή κατάσταση μιας γυναίκας, και έτσι, κατά κάποιο τρόπο, χρησίμευε ως δείκτης της γυναικείας ιδιότητας.

Η χρήση του sormeh ήταν κοινή για τους περισσότερους, από τους νομάδες και τα μέλη της φυλής μέχρι τις γυναίκες των πόλεων και της υπαίθρου. Καθ’ όλη την περίοδο της Δυναστείας των Κατζάρων, μετά το μπάνιο, πολλές γυναίκες της αυλής ενσωμάτωναν το sormeh στη ρουτίνα αυτοφροντίδας τους μαζί με τη χέννα.

Οι μαγικές ιδιότητες του sormeh

Η ιστορική σημασία του sormeh είναι εμφανής στην περσική λογοτεχνία, ποίηση και τέχνη, με τα αρχαία Ελαμίτικα* γλυπτά να έχουν μάτια στολισμένα με τη χρωστική ουσία.

(*Με την ονομασία Ελάμ φέρεται αρχαία χώρα ανατολικά της Βαβυλώνας, κατά μήκος των ΒΑ. ακτών του Περσικού κόλπου, της οποίας όμως πρωτεύουσα φέρεται η ιστορική πόλη Σούσα, η οποία όταν την κατέλαβαν οι Πέρσες κατέστη πρωτεύουσα της Σατραπείας της Σουσιανής).

Ορισμένοι περσικοί μύθοι προίκισαν το sormeh ακόμη και με μαγικές ιδιότητες. Σε έναν τέτοιο μύθο, το «sormeh του Soleimani» λέγεται ότι έδινε στους ανθρώπους τη δύναμη να ανακαλύπτουν τα μυστικά του κόσμου. Εν τω μεταξύ, το «stealth sormeh» φέρεται να έκανε τους χρήστες του αόρατους.

Πέρα από τον ρόλο του στις αρχαίες περσικές ιστορίες και τελετουργίες, η σημασία του sormeh προέρχεται επίσης από τις θρησκευτικές πρακτικές. Η χρωστική ουσία αναγνωρίζεται ευρέως ως halal, ή επιτρεπτή, στις μουσουλμανικές χώρες, υπό την προϋπόθεση ότι χρησιμοποιείται χωρίς την πρόθεση να τραβήξει την προσοχή. Η πεποίθηση αυτή πηγάζει από την αναφερόμενη χρήση του ithmid, μιας μορφής sormeh, από τον Προφήτη Μωάμεθ, τόσο για ιατρικούς λόγους όσο και για στολισμό- και συνέστησε και σε άλλους να το χρησιμοποιούν.

«Η πλειοψηφία της αυτοέκφρασης των Ιρανών γυναικών βρίσκεται ακριβώς εδώ, στο πρόσωπό τους, επειδή το μεγαλύτερο μέρος του υπόλοιπου σώματός τους είναι καλυμμένο»

Δείτε το βίντεο 

Αιώνια νεότητα και επανάσταση

Οι Σιίτες ιμάμηδες Ja’far al-Sadiq και Imam Mohammad al-Baqir υποστήριξαν επίσης τα οφέλη του, συμπεριλαμβανομένης της ανάπτυξης των βλεφαρίδων, της στίλβωσης των ματιών, ακόμη και της βελτίωσης της αναπνοής. Σύμφωνα με μια ισλαμική διήγηση του Αμπού Χουράιρα, συντρόφου του προφήτη Μωάμεθ, όσοι εισέλθουν στον παράδεισο θα προικιστούν με αιώνια νεότητα, χωρίς τρίχες στο σώμα, με ρούχα που δεν φθείρονται – και με sormeh για τα βλέφαρά τους.

Ενώ η ιστορική και θρησκευτική απήχηση του sormeh είναι αναμφισβήτητη, ο ρόλος του στο σύγχρονο τοπίο ομορφιάς του Ιράν είναι εξίσου συναρπαστικός. Δεδομένων των αυστηρών κανονισμών για την εμφάνιση των γυναικών στο Ισλάμ και των περιορισμένων δυνατοτήτων αυτοέκφρασης σήμερα, ο στολισμός του προσώπου -ιδιαίτερα των ματιών- αποκτά τεράστια σημασία.

«Η πλειοψηφία της αυτοέκφρασης των Ιρανών γυναικών βρίσκεται ακριβώς εδώ, στο πρόσωπό τους, επειδή το μεγαλύτερο μέρος του υπόλοιπου σώματός τους είναι καλυμμένο» λέει η Shirin Neshat, καλλιτέχνης και σκηνοθέτης με έδρα το Μπρούκλιν, η οποία μετακόμισε στις ΗΠΑ λίγο πριν από την Ισλαμική Επανάσταση του 1979. «Έτσι, αντιμετωπίζουν το πρόσωπό τους πολύ διαφορετικά από ό,τι μια γυναίκα σε οποιοδήποτε άλλο μέρος του κόσμου. Και η ταυτότητά σου ορίζεται ακριβώς εδώ στα μάτια σου, στα χείλη σου, στο δέρμα σου και στο βλέμμα σου».

«Το Ιράν είναι μια πολύ ταξική κοινωνία, με αποτέλεσμα πολλές Ιρανές της μεσαίας και ανώτερης τάξης να μην βασίζονται πλέον στο sormeh, επειδή θεωρείται παραδοσιακό και όχι μοντέρνο και σύγχρονο όπως το υγρό ή το μολύβι eyeliner»

Δείτε το βίντεο 

2,1 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως σε προϊόντα ομορφιάς

Οι Ιρανές γυναίκες έχουν στραφεί δημιουργικά και με συνέπεια στα καλλυντικά, ιδίως στο κραγιόν, το βερνίκι νυχιών, το eyeliner και το sormeh, για να εκφράσουν την ατομικότητά τους εδώ και δεκαετίες. Οι γυναίκες στη χώρα ξοδεύουν 2,1 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως σε προϊόντα ομορφιάς, καθιστώντας το Ιράν τον δεύτερο μεγαλύτερο καταναλωτή στην περιοχή μετά τη Σαουδική Αραβία, σύμφωνα με στοιχεία του 2016 από την Ιρανική Ένωση Εισαγωγέων Καλλυντικών και Αρωμάτων.

Αν και οι νεότερες γενιές στο Ιράν έλκονται όλο και περισσότερο από διεθνείς μάρκες eyeliner, τόσο αυθεντικές όσο και μιμήσεις, η κληρονομιά του sormeh παραμένει. Η είσοδος αυτών των εμπορικών σημάτων και άλλων νέων καλλυντικών για τα μάτια στην αγορά επηρέασε την ελκυστικότητα του sormeh- σε ζήτηση ήταν δυτικά προϊόντα όπως η Maybelline και η Revlon, τα οποία ήταν ευκολότερα στην εφαρμογή, αλλά δυσκολότερα στην απόκτηση. Έτσι, οι τοπικές επιχειρήσεις εκμεταλλεύονται το κενό που άφησαν οι πολυεθνικές εταιρείες (λόγω εμπορικών φραγμών), αντλώντας έμπνευση από τα παραδοσιακά καλλυντικά για να επιτύχουν μια ισορροπία μεταξύ του σύγχρονου και του συμβατικού.

«Το Ιράν είναι μια πολύ ταξική κοινωνία, με αποτέλεσμα πολλές Ιρανές της μεσαίας και ανώτερης τάξης να μην βασίζονται πλέον στο sormeh, επειδή θεωρείται παραδοσιακό και όχι μοντέρνο και σύγχρονο όπως το υγρό ή το μολύβι eyeliner», λέει η Holly Dagres, ανώτερη συνεργάτης του Atlantic Council με ειδίκευση στο Ιράν.

Ανεξάρτητα από αυτή τη μετατόπιση, οι ιστορικές πρακτικές που συνδέονται με το sormeh εξακολουθούν να αντηχούν στις μνήμες των παλαιότερων γενεών των αστικών Ιρανών γυναικών. Η Ketayoun Nejad Tahari, μια 61χρονη κομμώτρια με έδρα την Τεχεράνη, θυμάται με αγάπη τις εμπειρίες της με το sormeh, τονίζοντας την ικανότητά του να πυκνώνει τις βλεφαρίδες. Εντοπίζει την πρώτη της ανάμνηση από τη χρήση της σκούρας πούδρας όταν ήταν 15 ετών – αφού την εφάρμοσε, στάθηκε μπροστά στον καθρέφτη για να μελετήσει τον εαυτό της. «Είχα αλλάξει πολύ. Μου άρεσε πολύ ο εαυτός μου- δεν θα ξεχάσω ποτέ ότι πίστευα ότι είχα γίνει όμορφη», αναστοχάζεται.

Παρελθόν, παρόν και αυτοέκφραση

Ενώ στο Ιράν, η γοητεία του sormeh μπορεί να αντιμετωπίζει προκλήσεις, για πολλούς στη διασπορά, παραμένει ένας οδυνηρός σύνδεσμος με την πατρίδα και την κληρονομιά τους. Η Neshat φοράει βαριές γραμμές υγρού eyeliner που εκτείνονται προς τις άκρες των φρυδιών της. Αν και επιμένει ότι το στυλ της αντλεί από το χρόνο της τόσο στις ΗΠΑ όσο και στο Ιράν, είναι σαφές ότι οι πρώτες εξερευνήσεις της στο μακιγιάζ των ματιών επηρεάστηκαν από τα εφηβικά της χρόνια στην πατρίδα της, όταν περιτριγυριζόταν από αδελφές και μια μητέρα που έβαφαν τα μάτια τους με sormeh που έφτιαχναν στο σπίτι καίγοντας αμύγδαλα και βρέχοντας τη στάχτη.

Σήμερα, αποφεύγει να χρησιμοποιεί το sormeh, καθώς λέει ότι λερώνεται εύκολα και μερικές φορές ερεθίζει τα μάτια της. Αλλά το φορούσε για χρόνια ως νεαρή γυναίκα στο Ιράν και εξακολουθεί να έχει αποθηκευμένο λίγο σε ένα περίτεχνο δοχείο στο οπλοστάσιο των προϊόντων μακιγιάζ της – μια νοσταλγική υπενθύμιση των αισθητικών της ριζών. «Υπάρχει ένα αρχαίο παρελθόν πίσω μου και υπάρχουν ρίζες πίσω μου στις οποίες εξακολουθώ να ανήκω. Ωστόσο, είμαι εδώ, και είμαι μαζί σας, και είμαι μοντέρνα», λέει για την αισθητική της με eyeliner.

Η επιρροή του sormeh στο Ιράν αποτελεί απόδειξη της πολιτιστικής της σημασίας. Από τις αρχαίες ρίζες του ως προστατευτικό και καλλωπιστικό μέσο μέχρι τη συνεχή χρήση του σε θύλακες της σύγχρονης ιρανικής κοινωνίας, το sormeh είναι κάτι περισσότερο από ένα απλό καλλυντικό: Είναι μια γέφυρα που συνδέει γενιές γυναικών με τους προγόνους τους. Το ταξίδι του sormeh από την αρχαία Περσία στα beauty kits της ιρανικής διασποράς υπογραμμίζει την αιώνια θέση του στην ιρανική ταυτότητα. Ενώ τα σύγχρονα στυλ αλλάζουν ανάλογα με τις προτιμήσεις, η κληρονομιά του sormeh παραμένει ως ένας περήφανος πυλώνας της ιρανικής κληρονομιάς.

*Από το βιβλίο «Eyeliner» της Zahra Hankir, που εκδόθηκε από την Penguin Books.

*Με στοιχεία από time.com