Νορμπέρτο Μπόμπιο: Η Δεξιά και η Αριστερά υπό το πρίσμα της ισότητας

Περισσότεροι τώρα πια γνωρίζουν το όνομα του Σίλβιο Μπερλουσκόνι από το όνομα του Νορμπέρτο Μπόμπιο. Ο πρώτος είναι ένας ικανός επιχειρηματίας, ένας ιδιοφυής πολιτικός, χειραγωγός της κοινής γνώμης και, πιθανώς, ο μέλλων πρωθυπουργός της Ιταλίας. Ο δεύτερος είναι ένας ηλικιωμένος πολιτικός φιλόσοφος, γεννημένος στο Τουρίνο το 1909, επίτιμος καθηγητής, ισόβιος γερουσιαστής, ειδικός στον Καντ και τον Ρουσό, σοσιαλιστής και μέγας πατριάρχης της ιταλικής δημοκρατικής Αριστεράς, αλλά ελάχιστα αγαπητός στον Μπετίνο Κράξι την εποχή όπου ο τελευταίος βασίλευε στο ιταλικό Σοσιαλιστικό Κόμμα. Ο Μπερλουσκόνι γοητεύει τους συμπατριώτες του με το χαμόγελό του. Ο Μπόμπιο έχει πρόσωπο αυστηρό, με μεγάλη αετίσια μύτη, και γράφει άρθρα με τα οποία μιλάει στους συμπατριώτες του σαν να ήταν μαθητούδια.

Ωστόσο, τόσο ο Μπερλουσκόνι όσο και ο Μπόμπιο κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας κατέγραψαν τις προσωπικές τους επιτυχίες. Ενώ ο πρώτος κέρδιζε όλες σχεδόν τις σφυγμομετρήσεις, ο δεύτερος βρισκόταν στην κορυφή του εκδοτικού γίγνεσθαι επί τέσσερις εβδομάδες χάρη σ’ ένα σύντομο δοκίμιό του. Κατά τη διάρκεια δηλαδή όλης αυτής της θεατρικής προεκλογικής εκστρατείας μερικές δεκάδες χιλιάδες Ιταλών αναζητούσαν απάντηση στις αμφιβολίες τους στις θεωρητικές σελίδες του Μπόμπιο, στις οποίες ο συγγραφέας έχει δώσει τον τίτλο: Δεξιά και Αριστερά – Λόγοι και έννοιες μιας πολιτικής διάκρισης (εκδ. Donzelli, Ρώμη, 1994).

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 24.4.1994, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο Μπόμπιο ξεκινάει από τη θέση ότι ο θάνατος των ιδεολογιών και η γέννηση «εγκαρσίων» κινημάτων (όπως των Πρασίνων, που δεν ανήκει ούτε στη Δεξιά ούτε στην Αριστερά) θα μπορούσαν ενδεχομένως να κλείσουν τόσο τη Δεξιά όσο και την Αριστερά στα αρχεία της Ιστορίας. Ωστόσο, ο Μπόμπιο καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η θέση αυτή είναι λανθασμένη. Δεξιά και Αριστερά είναι, κατά τη γνώμη του, υπαρκτές διακρίσεις και απαραίτητα κριτήρια, που επιτρέπουν στους πολίτες-εκλογείς να επιλέξουν τα κόμματα και τους ανθρώπους από τους οποίους επιθυμούν να κυβερνηθούν. Τι σημαίνει στην πραγματικότητα να ανήκει κανείς στη Δεξιά ή στην Αριστερά; Για τον Μπόμπιο η βασική διάκριση τοποθετείται στην έννοια της ισότητας. Η Αριστερά έχει μια τάση εξισωτική, η Δεξιά μια τάση ιεραρχική. Το να ανήκει κανείς στην Αριστερά σημαίνει ότι πιστεύει στην ανάγκη «να γίνουν οι ανισότητες περισσότερο ίσες». Ο Μπόμπιο βλέπει στην κοινωνία μας τέσσερις μεγάλες πολιτικές οικογένειες. Στην Άκρα Αριστερά βρίσκονται τα εξισωτικά και αυταρχικά κινήματα, όπως ο ιακωβινισμός και ο κομμουνισμός. Στην Κεντροαριστερά τα εξισωτικά και φιλελεύθερα κινήματα, όπως τα σοσιαλδημοκρατικά και τα σοσιαλφιλελεύθερα κόμματα. Στην Κεντροδεξιά τα φιλελεύθερα και ανισωτικά κινήματα, όπως τα συντηρητικά κόμματα. Στην Άκρα Δεξιά τα αντιφιλελεύθερα και ανισωτικά κόμματα, όπως ο φασισμός και ο ναζισμός.

Δεν ξέρω αν οι αναγνώστες του Μπόμπιο βρήκαν απάντηση στα ερωτήματά τους διαβάζοντας το βιβλίο του. Λαμβάνοντας πάντως υπόψη μας την πρόσφατη ιταλική πολιτική σκηνή πρέπει να παραδεχθούμε ότι οι διακρίσεις που κάνει ο Μπόμπιο ελάχιστη εφαρμογή βρήκαν στην Ιταλία. Στις εκλογές οι ψηφοφόροι της Δεξιάς δεν είχαν να διαλέξουν μόνο ανάμεσα στην Άκρα Δεξιά και στην Κεντροδεξιά, αλλά και ανάμεσα σε τρία κεντροδεξιά κόμματα τα οποία είχαν ελάχιστες διαφορές μεταξύ τους.

Το πρόγραμμα του κόμματος του Μπερλουσκόνι, Forza Italia, είναι σίγουρα «φιλελεύθερο και ανισωτικό» κατά την παράδοση των συντηρητικών ηγετών —Μάργκαρετ Θάτσερ, Ρόναλντ Ρίγκαν— οι οποίοι κυβέρνησαν στη δεκαετία του ’80. Όσο για τις διαφορές ανάμεσα στο κόμμα του Τζιανκάρλο Φίνι και το κόμμα του Ουμπέρτο Μπόσι, αυτές αναδύονται από την ανάλυση του εκλογικού αποτελέσματος. Η Λέγκα του Βορρά ψηφίστηκε από το εκλογικό σώμα του Βορρά και κυρίως από τους κοινωνικά ισχυρούς επιχειρηματικούς κύκλους. Αντίθετα, η Εθνική Συμμαχία ψηφίστηκε κυρίως από τους προλετάριους των πόλεων του ιταλικού Νότου.

Ωστόσο, οι τρεις νικητές των ιταλικών εκλογών έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό. Αντίθετα με τα τρία μεγάλα κόμματα της Πρώτης Δημοκρατίας —χρισιανοδημοκράτες, σοσιαλιστές και πρώην κομμουνιστές— και οι τρεις τους δεν έχουν καμία σχέση με το «παλαιό καθεστώς» και δεν μπορούν να θεωρηθούν υπεύθυνοι για τα πολιτικά σκάνδαλα που ταλάνισαν τη χώρα. Με άλλα λόγια, το εκλογικό σώμα της Ιταλίας επέλεξε τις τρεις πολιτικές δυνάμεις οι οποίες δεν μπορούν να ταυτιστούν με το παρελθόν.

*Άρθρο του διπλωμάτη, συγγραφέα και ιστορικού Sergio Romano για τον Νορμπέρτο Μπόμπιο, τους παραδοσιακούς πολιτικούς διαχωρισμούς και την πολιτική ζωή της Ιταλίας κατά την τελευταία δεκαετία του περασμένου αιώνα. Το κείμενο του Romano είχε δημοσιευτεί στη Le Monde και ακολούθως στο «Βήμα» (στην ελληνική εφημερίδα, στις 24 Απριλίου 1994) λίγες μόλις εβδομάδες ύστερα από τις εκλογές που είχαν διεξαχθεί στην Ιταλία, στα τέλη Μαρτίου του 1994.

Ο ιταλός φιλόσοφος και πολιτειολόγος Νορμπέρτο Μπόμπιο (Norberto Bobbio), διανοούμενος της Αριστεράς και ισόβιος γερουσιαστής της Ιταλικής Δημοκρατίας, έφυγε από τη ζωή στις 9 Ιανουαρίου 2004.

Ο Μπόμπιο, ένας από τους σημαντικότερους φορείς ιδεών και πνευματικού πολιτισμού στην Ευρώπη του 20ού αιώνα, υπήρξε ένας γνήσιος υπέρμαχος των ατομικών ελευθεριών και της κοινωνικής δικαιοσύνης, οραματιστής μιας κοινωνίας που θα συνδύαζε τις αρχές του φιλελευθερισμού με το σοσιαλισμό.