Η πολιτική φιλοσοφία της Σιμόν ντε Μποβουάρ έχει απήχηση σήμερα

Η Σιμόν ντε Μποβουάρ είναι δικαίως περισσότερο γνωστή για τη δήλωσή της: «Δεν γεννιέται κανείς γυναίκα, αλλά μάλλον γίνεται γυναίκα». Μια λιγότερο γνωστή πτυχή της φιλοσοφίας της, ιδιαίτερα επίκαιρη σήμερα, είναι ο πολιτικός της ακτιβισμός, μια άποψη που προκύπτει άμεσα από τη μεταφυσική της θέση για τον εαυτό, ότι δηλαδή δεν έχουμε σταθερές οντότητες.

Το υπαρξιακό αξίωμα «η ύπαρξη προηγείται της ουσίας» στηρίζει τη φιλοσοφία της ντε Μποβουάρ. Γι’ αυτήν, όπως και για τον Ζαν-Πωλ Σαρτρ, πρώτα πετιόμαστε στον κόσμο και στη συνέχεια δημιουργούμε την ύπαρξή μας μέσω των πράξεών μας. Αν και υπάρχουν γεγονότα της ύπαρξής μας που δεν μπορούμε να επιλέξουμε, όπως το ότι γεννηθήκαμε, ποιοι ήταν οι γονείς μας και η γενετική μας κληρονομιά, δεν πρέπει να χρησιμοποιούμε τη βιολογία ή την ιστορία μας ως δικαιολογία για να μην ενεργούμε.

«Ο υπαρξιακός στόχος είναι να γίνουμε ένα είδος πράκτορα, να αναλάβουμε τον έλεγχο της ζωής μας, υπερβαίνοντας ενεργά τα δεδομένα της ύπαρξής μας επιδιώκοντας στόχους που έχουμε επιλέξει μόνοι μας» γράφει η φιλόσοφος Σκάιε Κλίρι στο bigthink.com.

Με τον Ζαν-Πολ Σαρτρ / Photo: Public Domain

Αυτό που η ντε Μποβουάρ αποκάλεσε «ηθικό σφάλμα»

Είναι εύκολο να βρούμε δικαιολογίες για να μην δράσουμε. Τόσο εύκολο που πολλοί από εμάς περνούν μεγάλο μέρος της ζωής τους κάνοντας το ίδιο. Πολλοί από εμάς πιστεύουμε ότι δεν έχουμε ελεύθερη βούληση – ακόμη και όταν ορισμένοι νευροεπιστήμονες ανακαλύπτουν ότι η συνειδητή μας βούληση μπορεί να παρακάμψει τις παρορμήσεις μας.

«Λέμε στον εαυτό μας ότι η ψήφος μας δεν θα κάνει καμία διαφορά, αντί να διαμορφώνουμε ενεργά τον κόσμο στον οποίο θέλουμε να ζούμε. Δείχνουμε με το δάχτυλο το Facebook για τη διευκόλυνση των ψευδών ειδήσεων, αντί να αξιολογούμε κριτικά αυτά που διαβάζουμε και αναδημοσιεύουμε. Δεν είναι απλώς τεμπέλικο να διώχνουμε την ευθύνη με τέτοιους τρόπους, αλλά είναι αυτό που η ντε Μποβουάρ αποκάλεσε «ηθικό σφάλμα»» συνεχίζει η Σκάιε Κλίρι στο bigthink.com.

Η επιμονή είναι απαραίτητη αφού, όπως λέει η ντε Μποβουάρ,  «η ζωή κάποιου έχει αξία εφόσον αποδίδει αξία στη ζωή των άλλων, μέσω της αγάπης, της φιλίας, της αγανάκτησης και της συμπόνιας»

Photo: Wikimedia Commons

Η «παράλογη βλάστηση» και η απόρριψη της ύπαρξης

Εφόσον όλοι επηρεαζόμαστε από την πολιτική, αν επιλέγουμε να μην συμμετέχουμε στη δημιουργία των συνθηκών της δικής μας ζωής, αυτό μας υποβιβάζει σε αυτό που η ντε Μποβουάρ ονόμασε «παράλογη βλάστηση».

Αυτό ισοδυναμεί με απόρριψη της ύπαρξης. Πρέπει να πάρουμε μια πλευρά. Το πρόβλημα είναι ότι δεν είναι πάντα σαφές ποια πλευρά πρέπει να επιλέξουμε. Ακόμη και η ντε Μποβουάρ απέτυχε να πλοηγηθεί με ασφάλεια σε αυτό το ζήτημα.

«Υιοθέτησε αμφισβητήσιμες πολιτικές θέσεις: Κάποτε, για παράδειγμα, χαρακτήρισε τον πρόεδρο Μάο -υπεύθυνο για τη δολοφονία πάνω από 45 εκατομμυρίων ανθρώπων- ως «όχι πιο δικτατορικό» από τον Φραγκλίνο Ρούσβελτ. Η φιλοσοφία της ντε Μποβουάρ για την πολιτική δέσμευση έχει μια σκοτεινή πλευρά, και η ίδια έκανε κάποια σοβαρά λάθη κρίσης, ωστόσο μέσα στη φιλοσοφία της υπάρχει ένα άνοιγμα για την αντιμετώπιση αυτού του ζητήματος» σχολιάζει η Σκάιε Κλίρι.

Η «τεντωμένη» έννοια της ελευθερίας

Στο βιβλίο της Για μια ηθική της αμφισβήτησης (1947), η Σιμόν ντε Μποβουάρ υποστηρίζει ότι το να είσαι ελεύθερος σημαίνει να είσαι σε θέση να τεντώνεσαι σε ένα ανοιχτό μέλλον γεμάτο δυνατότητες. Το να έχουμε αυτού του είδους την ελευθερία μπορεί να είναι ιλιγγιώδες, αλλά δεν σημαίνει ότι μπορούμε να κάνουμε ό,τι μας αρέσει.

Μοιραζόμαστε τη γη και έχουμε έγνοια ο ένας για τον άλλον- αν σεβόμαστε την ελευθερία για τον εαυτό μας, τότε θα πρέπει να τη σεβόμαστε και για τους άλλους. Το να χρησιμοποιούμε την ελευθερία μας για να εκμεταλλευόμαστε και να καταπιέζουμε τους άλλους, ή να υποστηρίζουμε την πλευρά που προωθεί τέτοιες πολιτικές, δεν συνάδει με αυτή τη ριζοσπαστική, υπαρξιακή ελευθερία.

Σιμόν ντε Μποβουάρ / Γιατί είμαι φεμινίστρια 

Φεμινισμός και δικαίωμα ανυπακοής

Με τα καταπιεστικά καθεστώτα, η ντε Μποβουάρ αναγνώρισε ότι τα άτομα συνήθως πληρώνουν υψηλό τίμημα για να αντισταθούν στους δικτάτορες και στην τυραννία της πλειοψηφίας, αλλά απέδειξε συγκεκριμένα -μέσω του συγγραφικού της έργου και της πολιτικής της δέσμευσης- τη δύναμη της συλλογικής δράσης για την επίτευξη διαρθρωτικών αλλαγών. Διανοητική εκδικητής, η ντε Μποβουάρ χρησιμοποίησε την πένα της ως όπλο, καταρρίπτοντας τα έμφυλα στερεότυπα και αμφισβητώντας τους νόμους που απαγόρευαν στις γυναίκες να έχουν τον έλεγχο του σώματός τους.

Συνέγραψε και υπέγραψε το Μανιφέστο των 343 το 1971, το οποίο άνοιξε το δρόμο για τον έλεγχο των γεννήσεων και την άμβλωση στη Γαλλία. Το πιο διάσημο έργο της, Το δεύτερο φύλο (1949), πυροδότησε ένα νέο κύμα φεμινισμού σε όλο τον κόσμο, ενώ το 1960 υπέγραψε το μανιφέστο των 121 κατά του πολέμου στην Αλγερία (για την ακρίβεια υπέρ του δικαιώματος ανυπακοής στη συμμετοχή στον πόλεμο και υπέρ του δικαιώματος της Αλγερίας στην ανεξαρτησία).

Photo: Flickr

«Η ανατομία και οι ορμόνες δεν καθορίζουν ποτέ τίποτα άλλο παρά μόνο μια κατάσταση»

«Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, είναι ζωτικής σημασίας να αναγνωρίσουμε ότι η ελευθερία δεν μπορεί να θεωρηθεί δεδομένη. Ορισμένες από τις ελευθερίες για τις οποίες η ντε Μποβουάρ πάλεψε τόσο σκληρά στα μέσα του 20ού αιώνα έχουν πλέον απειληθεί» παρατηρεί η Σκάιε Κλίρι και συνεχίζει:

«Η ντε Μποβουάρ προειδοποιεί ότι θα πρέπει να περιμένουμε ότι οι επικλήσεις στη «φύση» και τη «χρησιμότητα» θα χρησιμοποιηθούν ως δικαιολογίες για τους περιορισμούς της ελευθερίας μας. Και έχει αποδειχθεί ότι έχει δίκιο. Για παράδειγμα, το επιχείρημα που έχουν χρησιμοποιήσει ο Ντόναλντ Τραμπ και άλλοι ότι η εγκυμοσύνη είναι ενοχλητική για τις επιχειρήσεις είναι ένας έμμεσος τρόπος να επικοινωνηθεί η άποψη ότι είναι φυσικό και οικονομικό για τις γυναίκες να είναι μηχανές παραγωγής παιδιών, ενώ οι άνδρες εργάζονται

» Ωστόσο, η ντε Μποβουάρ επισημαίνει ότι «η ανατομία και οι ορμόνες δεν καθορίζουν ποτέ τίποτα άλλο παρά μόνο μια κατάσταση», και το να μην είναι διαθέσιμος ο έλεγχος των γεννήσεων, η άμβλωση και η γονική άδεια κλείνει την ικανότητα των ανδρών και των γυναικών να φτάσουν πέρα από τις δεδομένες καταστάσεις τους, ενισχύοντας τους στερεοτυπικούς ρόλους που κρατούν τις γυναίκες αλυσοδεμένες στην απλήρωτη οικιακή εργασία και τους άνδρες σε έναν διάδρομο αμειβόμενης εργασίας».

«Μέσω της αγάπης, της φιλίας, της αγανάκτησης και της συμπόνιας»

Σε περιόδους πολιτικής αναταραχής, μπορεί κανείς να αισθάνεται κατακλυσμένος από άγχος και μπορεί ακόμη και να μπει στον ίδιο πειρασμό με τον Σαρτρ να σκεφτεί ότι «η κόλαση είναι οι άλλοι». Η ντε Μποβουάρ μας ενθαρρύνει να σκεφτούμε ότι και οι άλλοι μας δίνουν τον κόσμο επειδή τον εμπλουτίζουν με νόημα: Μπορούμε να κατανοήσουμε τον εαυτό μας μόνο σε σχέση με τους άλλους και μπορούμε να κατανοήσουμε τον κόσμο γύρω μας μόνο κατανοώντας τους στόχους των άλλων.

«Προσπαθούμε να κατανοήσουμε τις διαφορές μας και να αποδεχτούμε τη μεταξύ μας ένταση. Η παγκόσμια ειρήνη είναι ένα τέντωμα, αφού δεν επιλέγουμε όλοι τους ίδιους στόχους, αλλά μπορούμε ακόμα να αναζητήσουμε τρόπους να δημιουργήσουμε αλληλεγγύη – όπως με το να εργαστούμε για να εξεγερθούμε ενάντια στους τυράννους, να ενισχύσουμε τις περιθωριοποιημένες φωνές – για να καταργήσουμε την καταπίεση.

»Η επιμονή είναι απαραίτητη αφού, όπως λέει η ντε Μποβουάρ, «η ζωή κάποιου έχει αξία εφόσον αποδίδει αξία στη ζωή των άλλων, μέσω της αγάπης, της φιλίας, της αγανάκτησης και της συμπόνιας». Η ντε Μποβουάρ έχει σίγουρα δίκιο ότι αυτό είναι το ρίσκο, η αγωνία και η ομορφιά της ανθρώπινης ύπαρξης» καταλήγει η Σκάιε Κλίρι.

*H Σιμόν ντε Μποβουάρ γεννήθηκε στις 9 Ιανουαρίου του 1908, στο 6ο διαμέρισμα του Παρισιού.

*Με στοιχεία από bigthink.com