Σόνια Ιλίνσκαγια: Η βιωσιμότητα της μεταπολεμικής ελληνικής ποίησης

Επιδημία ήταν και μάλιστα σφοδρή, αλλά ήδη έχει ξεθυμάνει. Μαζί με έναν αυτονόητο κορεσμό από γιορτασμούς και υπερπληθωρική φιλολογία περί του τέλους του αιώνα και της χιλιετίας, μαζί με όποια σχόλια για υπερβολές, απλουστεύσεις, ταξινομήσεις στα υπαλληλικού τύπου βαθμολόγια, παρ’ όλα αυτά, κάποτε φαιδρά, κάποτε όχι τόσο αθώα, το γενικό κέρδος είναι αναμφισβήτητο. Η ζωή του πολιτισμού στηρίζεται στη μνήμη και η ενίσχυσή της έχει σημαντικό όφελος.

Η μεγάλη παρέλαση ονομάτων και φαινομένων ενημέρωνε τον αναγνώστη και παρακινούσε τη σκέψη του. Μερικά στιγμιότυπα αυτής της διαδικασίας κάποτε προσλαμβάνονται κιόλας ως απονομή δικαιοσύνης. Με ένα τέτοιο αίσθημα διάβασα λ.χ. (τυχαία, αναμένοντας ώρες στο αεροδρόμιο της Ολυμπιακής το προβληματικό δρομολόγιο για τα Γιάννενα) το κείμενο της Θεανούς Μιχαηλίδου για τον Κώστα Βάρναλη (στη σειρά «Τα πρόσωπα» του «Ελληνικού 20ού αιώνα» των Νέων). Και τώρα με ένα παρόμοιο αίσθημα διαβάζω το βιβλίο της Ρούλας Κακλαμανάκη Γιάννης Ρίτσος – Η ζωή και το έργο του, που κέρδισε το στοίχημα με αυτό το δύσκολο είδος της σύντομης, συνοπτικής βιοεργογραφικής θεώρησης: ένας χαιρετισμός στα 90 χρόνια του ποιητή (πόσοι άραγε το είχαν πάρει είδηση;) και μια ακόμη απάντηση στα πρόσφατα ερωτηματολόγια για τα πνευματικά αναστήματα του ελληνικού 20ού αιώνα.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 23.1.2000, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Μια και δεν παρακολουθώ παρά ελάχιστα τον καθημερινό Τύπο, δεν έχω δικαίωμα να εκφέρω κάποια ολοκληρωμένη κρίση, μπορώ ωστόσο να αναρωτηθώ: είναι άραγε εσφαλμένη η εντύπωση που σχημάτισα για μια υποτονική (τουλάχιστον) αναφορά στον Ρίτσο και ακόμη λιγότερο στον Λειβαδίτη;

Μήπως διαμορφώνεται —αυτά έχει η ροή του χρόνου— κάποια τάση μετακίνησης στις αξιολογήσεις; Γιατί το θέμα δεν είναι ασφαλώς στη συχνότητα αναφοράς των ονομάτων, αλλά στην επιλογή: τι θέλουμε στις αποσκευές μας ταξιδεύοντας προς την τρίτη χιλιετία. Εξακολουθούμε να θεωρούμε σπουδαίο απόκτημα ό,τι κέρδισε λ.χ. στη βασανιστική πορεία της εθνογνωσίας και της αυτογνωσίας της ως τέχνης η μεταπολεμική ελληνική ποίηση; Ή μήπως πάμε να το αναιρέσουμε διά της σιωπής, παραβλέποντας πίσω από μερικά δέντρα το δάσος;

Ο λόγος δεν είναι, βέβαια, απλά και μόνο για τη στράτευση της τέχνης, αλλά για τον βιωμένο προσανατολισμό της προς διαλογικό πεδίο ύπαρξης, όπου η κάθε αναζήτηση της αλήθειας δεν περιορίζεται στον ατομικό χώρο, προϋποθέτει συνομιλία με άλλους. Ας μη μας διαφεύγει πόσο κοινό και αποσαφηνισμένο ήταν αυτό το δίδαγμα, πόσο λ.χ. συμπίπτουν οι σχετικές απόψεις του Ρίτσου στο περίφημο δοκίμιό του «Περί Μαγιακόφσκι», όπου μιλά για την «ανάγκη του αληθινού καλλιτέχνη» που πάντα «θα συμπέσει με τη γενικότερη ανθρώπινη ανάγκη», καθώς και για την απόλυτη ελευθερία του στην επιλογή των μορφών, την «απαραβίαστη αρχή της δημιουργίας» και του Σεφέρη στο γράμμα του προς τον Μαλάνο: «Για μένα η τέχνη δεν είναι απομονωμένη διασκέδαση. Είναι επιμειξία με τους άλλους. Εκεί που ζητώ να με αφήσουν ήσυχο, ως τεχνίτη, είναι όταν δουλεύω τα εκφραστικά μου μέσα, τη γλώσσα μου, τη μυθολογία μου, τον ψυχικό μου κόσμο… Αλλά αυτό δε σημαίνει ότι γυρίζω την πλάτη μου στη ζωή. Τα πράγματα που προσπαθώ να εκφράσω, με τα μέσα που ψάχνω να αντλήσω από τον εαυτό μου, είναι οι περιπέτειές μου μέσα σε έναν κόσμο που έχει και αυτός τις περιπέτειές του, αρκετά τραγικές την εποχή που έτυχε να ζω…»

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 23.1.2000, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η συζήτηση περί ευθύνης και ελευθερίας της τέχνης υπήρξε επίμονη και πολύπτυχη. Λόγω των ιστορικών περιστάσεων το προβάδισμα δεν μπορούσε να μην έχει η κοινωνική διάσταση, όπως το δηλώνουν λ.χ. οι γέροντες-μεταμορφώσεις του Τειρεσία, στο ομώνυμο ποίημα του Ρίτσου:

Πικραθήκαμε απ’ τ’ άδικο, πληγωθήκαμε πάλε, οργιστήκαμε
για την κλεψιά, για το σφετέρισμα.
Καλοί συνεργάτες δε γίναμε·
δεν ξέραμε να σκύψουμε το κούτελο,
να βοηθήξουμε στ’ άρπαγμα, στο ξεγέλασμα,
στο κρύψιμο· δεν μπορούσαμε
να μην είμαστε λεύτεροι.

Αλλά το νόημα της ελεύθερης δημιουργίας, συνεχώς εμπλουτιζόμενο με νέες στοχαστικές εμπειρίες, δεν περιοριζόταν εκεί, στο πεδίο κοινωνικής πράξης, ούτε και στην εκφραστική χειραφέτηση. Η πιο σημαντική προέκτασή της πιστεύω πως ήταν η συνειδητοποιημένη αποστολή της καλλιτεχνικής σκέψης — να μην αυτολογοκρίνεται από θέσεις όποιας σκοπιμότητας, να κατευθύνει τους «προβολείς» της «στην ομίχλη» (Αναγνωστάκης) προς κάθε κατεύθυνση και όσο γίνεται βαθύτερα, να συλλαμβάνει και να αποτυπώνει υπόγειες ψυχικές δονήσεις, να συναισθάνεται τη νομοτέλεια των μεταλλαγών, διακρίνοντας μέσα από το εφήμερο το ουσιώδες, καίριο, διαχρονικό, να διαλογίζεται για τις δυνατότητες του ανθρώπου στο σκληρό πλαίσιο εξαρτήσεων και ευθυνών.

Οι διασταυρώσεις του ατόμου με την ιστορία, οι διαστρωματώσεις που αφήνει μέσα του το πέρασμά της, οι επιλογές μπροστά σε αδυσώπητα διλήμματα, η τιμή και η ατίμαση της ζωής — ήταν γενναίοι υπαρξιακοί προβληματισμοί με εμβέλεια πολύ μεγαλύτερη του συγκεκριμένου χρονότοπου. Και έδωσαν σημαντικό έργο με αξιόλογες μεθοδολογικές προτάσεις, ανάμεσα στις οποίες, από την οπτική γωνία που μας απασχολεί, θα ξεχωρίσω την πολυφωνική παρουσία του λυρικού προσώπου (Τόσα λόγια, τόσες χειρονομίες, τόσα πρόσωπα μέσα μου… διαπίστωνε ο Λειβαδίτης) με πολλές εκδοχές του πραγματικού και πολύμορφες όψεις της αναζητούμενης αλήθειας.

Παρά τις πολλαπλές αναλυτικές διασπάσεις, ο διάλογος με την εποχή διατηρούσε την επική αίσθηση της ζωής και την εποικοδομητική ενέργεια στοχασμού. Ήταν η φάση της πλούσιας καρποφορίας έπειτα από μακρύ δρόμο, γεμάτο περιπέτειες, γεμάτο γνώσεις. Την έχουμε αφήσει πίσω. Η νέα φάση, στην οποία βρισκόμαστε, πρέπει να κάνει τη δική της σπορά και τον καρπό της θα τον κρίνουν οι επόμενες γενιές σε κάποιο άλλο χρονικό ορόσημο. Τότε θα φανεί πόση βιωσιμότητα διαθέτει και η ελληνική ποίηση της μεταπολεμικής περιόδου, πόσο θα «ριζώσει» στην εθνική πολιτιστική κληρονομιά ο λόγος της. Προσωπικά εγώ είμαι αισιόδοξη.

Η Σόνια Ιλίνσκαγια (στο μέσον) μαζί με τον εκδότη Κώστα Γκοβόστη

Εμείς κουβαλάμε μέσα μας τους μεγάλους, έγραψε κάποτε στους θρυλικούς πια πρώτους καιρούς της μεταπολίτευσης η Τζ. Μαστοράκη. Οι έκτακτες καταστάσεις της δικτατορίας, μέσα από τις οποίες βγήκε η γενιά της, έκανε τους νέους τότε ποιητές να νιώσουν απέναντι στους πρεσβύτερους σχέση συγγένειας και διαδοχής. Το σημερινό τοπίο, στην επιφάνειά του, είναι φανερό ότι δεν το ευνοεί ιδιαίτερα. Σε επίπεδο βάθους όμως έχει πολύ σοβαρό λόγο ύπαρξης: … από πάντα, το κεφαλαίο γράμμα της ιστορίας / δεν χωράει μέσα στο εφήμερο κέρδος. / Πηγαίνει μακριά, μακρύτερα και απ’ τη δόξα (Κωσταβάρας).

*Άρθρο της διακεκριμένης νεοελληνίστριας Σόνιας Ιλίνσκαγια, η οποία έφυγε από τη ζωή πριν από λίγες ημέρες, στις 19 Ιανουαρίου, και κηδεύτηκε σήμερα. Έφερε τον τίτλο «Οι αντοχές της μεταπολεμικής ποίησης» και είχε δημοσιευτεί στο «Βήμα» που είχε κυκλοφορήσει ακριβώς πριν από 24 χρόνια, την Κυριακή 23 Ιανουαρίου 2000.

Η Ιλίνσκαγια (είχε γεννηθεί στη Μόσχα το 1938), εξέχουσα ερευνήτρια της νεοελληνικής λογοτεχνίας και επί σειράν ετών καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, ήταν σύζυγος του σπουδαίου λογοτέχνη Μήτσου Αλεξανδρόπουλου (1924-2008).

Άνθρωπος βαθιά καλλιεργημένος, με οξύνοια, ψυχική ευγένεια και υψηλή ποιότητα γραφής, η Ιλίνσκαγια μοίρασε τη ζωή και το έργο της ανάμεσα στις δύο πατρίδες της, τη Ρωσία και την Ελλάδα.

Χάρη στην πολύχρονη ερευνητική, συγγραφική και μεταφραστική δράση της Ιλίνσκαγια αναδείχθηκαν, πέραν των άλλων, οι σχέσεις μεταξύ της νεοελληνικής και της ρωσικής λογοτεχνίας, ενώ δόθηκε η δυνατότητα σε ρωσόφωνους αναγνώστες να ανακαλύψουν τον πλούτο της νεοελληνικής ποίησης.