Τραγωδία, η έξαρση του ανθρώπινου

«Οι συνεργασίες μου με τον Σπύρο Ευαγγελάτο υπήρξαν για μένα πηγή ευδαιμονίας και πνευματικής ανάτασης. Γιατί, για να πραγματοποιηθούν, έπρεπε κάθε φορά να διασχίσουμε μαζί το μυστικό δάσος του Λόγου κάποιου από τους θεϊκούς Ποιητές της αρχαίας ελληνικής Τραγωδίας. Του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη. Ένα δάσος στο οποίο έπρεπε να ανακαλύψουμε τα κρυφά μονοπάτια-νοήματα ανάμεσα στις οργιώδεις βλαστήσεις απόκρυφων Ιδεών και μυστικών Νοημάτων, για να φτάσουμε στο ξέφωτο της Αποκάλυψης, που είναι προϋπόθεση για να προχωρήσουν οι ερμηνευτές στο έργο τους.

Αυτή η πορεία ανάμεσα στις μυθικές βλαστήσεις του Λόγου ονομάζεται «μύηση». Στη διαδικασία αυτή της Μύησης ο Ευαγγελάτος ήταν ο Οδηγός, και ο Συνθέτης, καθώς προχωρούσε μαζί του στα άδυτα της Σκέψης των Ποιητών, γέμιζε την ψυχή και τον νου του με φως.

Πώς να μην έχω λοιπόν ευγνωμοσύνη γι’ αυτόν τον Οδηγό, τον Σπύρο Ευαγγελάτο, για τον μεγάλο πνευματικό πλούτο που τόσο απλόχερα μου χάρισε; Έναν πλούτο που με απελευθέρωσε ως συνθέτη, με γέμισε με τόλμη και με οδήγησε σε καινούρια μουσικά μονοπάτια, νέους μουσικούς δρόμους, που κατέληγαν σε μουσικά έργα όλο και πιο κοντά κάθε φορά στην ουσία της Τραγωδίας».

Αυτά, μεταξύ άλλων, έγραφε ο Μίκης Θεοδωράκης για τον Σπύρο Ευαγγελάτο το 2015. Ο Οδηγός και ο Συνθέτης, δύο σπουδαίοι Έλληνες, σε μια διαδικασία μύησης, σε ένα φωτεινό δρόμο που οδηγεί στα άδυτα της σκέψης των τριών Μεγάλων, στην ουσία της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας.

Για τη βαθύτερη ουσία της τραγωδίας, για τη μοναδική λυτρωτική της δύναμη, έγραφε, μισόν αιώνα νωρίτερα («Βήμα», 23/6/1965), και ένας άλλος Έλληνας με άγρυπνη συνείδηση και βαθύ φιλοσοφικό στοχασμό, ο Άγγελος Τερζάκης:

Ο σύγχρονος άνθρωπος έχει την τάση, όταν μιλάει για «κάθαρση», να την εξισώνει με ό,τι λέμε σήμερα «λύτρωση», και να την τοποθετεί κάπου εκεί στο τέλος του δραματικού έργου. Το ένα έργο «λυτρώνει» τον θεατή του, το άλλο δεν τον λυτρώνει. Βασικά, το δράμα στο οποίο δεν λειτουργεί, κρυφά έστω, η αφελέστατη «ποιητική δικαιοσύνη» (τιμωρία των κακών ανθρώπων, ανταμοιβή των καλών), μας αφήνει «αλύτρωτους». […] Το συνηθέστερο, ο σύγχρονος θεατής δεν μεταχειρίζεται τον όρο «λυτρωτικό» ή «μη λυτρωτικό»· μιλάει απλούστατα για έργα «καταθλιπτικά» ή όχι. Το καταθλιπτικό δεν λυτρώνει, το όχι καταθλιπτικό λυτρώνει. Έτσι όλα καταλήγουν σ’ ένα είδος χωνευτικής ευφορίας κι’ αμέριμνης ευαρέσκειας. Ο θεατής μας θέλει να φεύγει από το θέατρο με την εντύπωση πως ο κόσμος, παρ’ όλα τα στραβά του, είναι ωραίος κόσμος, που επιτρέπει κάθε επιείκεια, ανοχή, επιδοκιμασία. Αυτό το δίδαγμα έχει πάρει χαρακτήρα υψηλής αρετής.

Ότι υπάρχουν έργα καταθλιπτικά, με την έννοια όμως όχι του βαρύθυμου, αλλά του αδικαίωτου, είναι κάτι που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση. Όλο το ζήτημα είναι να ιδεί κανένας τι πρέπει να θεωρείται δικαιωμένο, τι αδικαίωτο. Αλλοίμονο αν βαλθούμε να θεωρούμε δικαιωμένο μόνο το ευάρεστο ή και το συμβατικά, το ωφελιμιστικά ικανοποιητικό. Η τραγωδία δεν δείχνει τον κόσμο ευχάριστο, εναρμονισμένον με τις βαθύτερες αξιώσεις που χαρακτηρίζουν την ηθική συνείδηση. Η τραγωδία είναι είδος εξ ορισμού απαισιόδοξο. Γιατί όμως λυτρώνει; Επειδή δείχνει τον άνθρωπο, στο πρόσωπο μερικών υψηλών υποδειγμάτων του είδους, ανώτερο από τον κόσμο. Συγκρούεται, εδώ, το ευγενές, το ανθρώπινα υψηλό, με το τεράστιο, το σκοτεινό και το απάνθρωπο. Δεν έχουμε εκμηδένιση του ανθρώπινου· έχουμε, απεναντίας, έξαρσή του. Η μονομαχία είναι ανάμεσα σε μεγέθη όχι κοινά, μόνο που ανήκουν σε διαφορετική το καθένα τους τάξη. Ο άνθρωπος δεν διόρθωσε τον κόσμο μήτε πέτυχε να πεισθεί πως ο κόσμος είναι καλλίτερος απ’ ό,τι τον πίστευε. Απλώς, ο άνθρωπος διετράνωσε την ηθική του την αξίωση, άρα το ανάστημά του, με τον σκληρότερο γι’ αυτόν, τον ακριβότερο τρόπο. Η τραγωδία είναι μια οντολογική διεκδίκηση. Μια εισβολή του ανθρώπινου μέσα στον απαθή χώρο του κοσμολογικού.