Ανάμεσα στο «Δέον» και στο «Δύνασθαι»

Εις μνήμην του Ιωάννη Καποδίστρια το προ ολίγων ωρών δημοσιευθέν άρθρο μας, το πορτρέτο του πρώτου κυβερνήτη του νεότερου ελληνικού κράτους διά χειρός του άφθαστου Νίκου Καζαντζάκη.

Στο τέλος του σύντομου αλλά και μεστού νοημάτων κειμένου του, ο (ανωτέρω εικονιζόμενος) Καζαντζάκης έγραφε για τον «Μπαρμπα-Γιάννη» —έτσι έλεγε ο βγαλμένος από το χάος της Επανάστασης λαός τον Καποδίστρια, που τον αγάπησε πραγματικά, παρότι ασυνήθιστος στην πειθαρχία— τα εξής:

Κι όταν κατάλαβε πια πως όσο θα ζούσε, θάταν μονάχα το σύνθημα του εμφύλιου σπαραγμού, τότε τράβηξε σεμνά, αποφασιστικά, χωρίς μεγάλα λόγια, με κάποια μάλιστα ανυπομονησία, προς το θάνατο. Όχι γιατί αγαπούσε το θάνατο, παρά γιατί αγαπούσε την Ελλάδα.

Μηνύματα ήρθαν απανωτά να τον αντισκόψουν απ’ το μοιραίο δρόμο· μα αυτός, ήσυχος, ξέροντας καλά το για πού και το για τι, τράβηξε το αιματωμένο εκείνο πρωί της 27 Σεπτεμβρίου 1831, κατά την εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα, στο Ανάπλι, και σήκωσε τα χέρια: «Είμαι έτοιμος!»

Κινούμενος στο ίδιο πνεύμα, ένας άλλος σημαντικός λογοτέχνης μας, ο ακαδημαϊκός Τάσος Αθανασιάδης, έγραφε για τον Καζαντζάκη και τον Καποδίστρια —για ένα υπόδειγμα ανθρώπου στην ουσία— τα ακόλουθα:

Κι’ αληθινά, κάποιο τραγικό μεγαλείο αποπνέει η ιδεολογική αυτή πορεία που άρχισε ο Νίκος Καζαντζάκης στα πιο κρίσιμα χρόνια του μεσοπόλεμου, μετρώντας με τα βήματά του Ευρώπη, Ασία και Αφρική, και με τη σκέψη του πυργώνοντας σελίδες βιβλίων, για να βρει μιαν ιδανική συνέπεια ανάμεσα στο «Δέον» και στο «Δύνασθαι», στην πίστη και στην παρακοή, στη θέση και στην αντίθεση, στο λόγο και στον αντίλογο, με βαθύτερη πάντα του ελπίδα πως απ’ τη διαλεκτική ροή τους θα συνθέσει τη βιοσοφία του. Έτσι έπλασε, σάρκα απ΄τη δική του σάρκα, τον υψηλό τύπο του ανθρώπου, τον τραγικά γενναίο, που άλλοτε ισορροπεί σε μιαν αρμονική ανταπόκριση με τη γύρω του φύση, άλλοτε ταλαντεύεται σε μια τραγική διελκυστίνδα ανάμεσα στον πόθο και στην εκπλήρωσή του, κι’ άλλοτε μάχεται γαλήνιος, υπακούοντας σ’ ένα εσωτερικό «δέον», για να κατακτήσει την επιτυχία, ενώ το ξέρει τόσο καλά πως το αγέρι θα του ψιθυρίσει στην κορυφή τον επικήδειο τού «Τίποτε» και το κύμα θα σβύσει τα βήματά του πάνω στην άμμο…

Αυτός ο τύπος τού ηρωικά ανέλπιδου ανθρώπου, που εξαρμονίζει τόσο δημιουργικά μέσα του την αναλυτική μεθοδικότητα του λατίνου με τη μυστικοπάθεια του μεσημβρινού, ο σκηνίτης της ερήμου και ο παγανιστής μαζί, ο ασκητικός και μαζί ο πλημμυρισμένος από διονυσιακή μέθη, που πίσω από κάθε φθαρτή μορφή βλέπει μια κίνηση της αιωνιότητας, φθάνει στην κορυφή της γνώσης, αφού γεύτηκε παράφορα τον πολύχυμο καρπό της ζωής. Κι’ είτε λέγεται Οδυσσέας, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, Ιουλιανός, Καποδίστριας, τόχει πιστέψει βαθειά πως στο ακραίο οδόσημο της πορείας του, κυκλωμένος πια απ’ τη μεγάλη μοναξιά που συντροφεύει τόσο τραγικά τους ξεχωριστούς ανθρώπους, θα κάνει το χρέος του: θα πολεμήσει γενναία τη μοίρα πριν της υποταχθεί, γιατί το ξέρει πως πρέπει να της υποταχθεί.

Δείχνει μιαν αυταπάρνηση, που φθάνει ως την ανδραγαθία, ο ιδανικός αυτός τύπος του ανθρώπου, που τον ύψωσε σαν κανόνα ζωής ο Νίκος Καζαντζάκης, και τον έταξε «να φυλάει Θερμοπύλες», όπως θα έλεγε ο ηθικολόγος απ’ την Αλεξάνδρεια ποιητής. Γιατί η προσφορά του δεν είναι τυχαία πράξη, γεννημένη σε μιαν έκρηξη αυθορμητισμού, μα η συνειδητή θυσία, που μελετήθηκε στοχαστικά και προετοιμάστηκε με ψυχραιμία. «Τούτη είναι η πιο περήφανη αρετή του ανθρώπου, να πολεμάς, να πολεμάς χωρίς ελπίδα», μονολογεί ο Ιουλιανός κυκλωμένος από αντίπαλους συμπολεμιστές του. Κι ο Καποδίστριας, σε μια στιγμή εσωτερικής αιθρίας, ενώ διαισθάνεται γαλήνιος πως το τέλος του πλησιάζει, αναφωνεί γεμάτος έξαρση: «Δεν είναι η Μοίρα παντοδύναμη· η ψυχή ’ναι του ελέφτερου, του αγνού κι απελπισμένου ανθρώπου». Έτσι, είτε λέγεται Οδυσσέας για να συμβολίσει ένα υπόδειγμα «πλήρους» ζωής, είτε Ιουλιανός για να σβύσει μαζί του με μια τελευταία ηρωική λάμψη η αρχαία θρησκεία, είτε Κωνσταντίνος Παλαιολόγος για να πέσει τίμια στα τείχη της βασιλεύουσας μ’ ολόκληρη την αυτοκρατορία του, είτε Καποδίστριας για να υψωθεί σαν παράδειγμα ανιδιοτέλειας στα μάτια του αναγεννώμενου έθνους, το ξέρει καλά πως, δίνοντας τη ζωή του για τη συντήρηση ενός ιδανικού, υψώνει απ’ τη φθαρτή φύση του μια αιώνια αξία.