Ολοκαύτωμα: Όταν στην Ευρώπη λειτουργούσαν εργοστάσια θανάτου

«Έτσι πέθανε, η Εμίλια, μόλις τριών ετών· επειδή για τους Γερμανούς ήταν προφανής η ιστορική ανάγκη να εξοντώσουν τα παιδιά των Εβραίων. Η Εμίλια, κόρη του μηχανικού Άλντο Λέβι από το Μιλάνο, ένα παιδί γεμάτο περιέργεια, έξυπνη και χαρούμενη· η Εμίλια που έκανε το τελευταίο της μπάνιο μέσα στο κατάμεστο βαγόνι, σ’ έναν τσίγκινο κουβά με χλιαρό νερό, που ο «εκφυλισμένος» Γερμανός μηχανοδηγός επέτρεψε να πάρουμε από την ατμομηχανή που μας πήγαινε όλους στο θάνατο».

Με αυτόν τον τρόπο προσπαθεί ο Πρίμο Λέβι, επιζήσας o ο ίδιος του στρατοπέδου του Άουσβιτς να διατηρήσει στη μνήμη την τρίχονη Εμίλια που οδηγήθηκε στον θάλαμο αερίου, αμέσως μόλις έφτασε με το τρένο στο στρατόπεδο, αφού στην επιλογή που γινόταν στην αποβάθρα του σιδηροδρομικού στρατού τα μικρά παιδιά ανήκαν σε όσους δεν θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν ως εργατικό δυναμικό και άρα πήγαιναν απευθείας για εξόντωση. Και το κάνει σε ένα από πιο συγκλονιστικά βιβλία που γράφτηκαν για το Ολοκαύτωμα, το «Αν αυτό είναι ο άνθρωπος» (στα ελληνική κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Άγρα, σε μετάφραση της Χαράς Σαρλικιώτη)

Ούτως ή άλλως το Άουσβιτς ήταν ένα σύνολο στρατοπέδων, που συνδύαζε το στρατόπεδο εργασίας με το στρατόπεδο εξόντωσης. Η λογική ήταν να εξοντωθούν όλοι οι κρατούμενοι είτε αμέσως, στην άφιξη, είτε σταδιακά μέσα από τις κακουχίες είτε μέσα από την αποστολή τους στους θαλάμους αερίων, όταν πια δεν θα κρίνονταν ικανοί να εργαστούν πλέον.

Άλλωστε, όταν φτάνει ο Λέβι στο Άουσβιτς το 1944 ήδη τα εργοστάσια θανάτου των Ναζί λειτουργούσαν καιρό. Μάλιστα, τα στρατόπεδα της «Επιχείρησης Ράινχαρντ» είχαν προλάβει όχι μόνο να λειτουργήσουν (συνολικά κοντά 1,3 εκατομμύρια θύματα), αλλά και να καταστραφούν σε μια προσπάθεια να μην υπάρξουν ούτε ίχνη. Και εάν το Άουσβιτς, όπου θανατώθηκαν 1,1 εκατομμύρια άνθρωποι, καταστράφηκε πλήρως ήταν γιατί λειτουργούσαν μέχρι πολύ αργά και σαν στρατόπεδα εργασίας και έτσι δεν πρόλαβαν να τα ισοπεδώσουν και να εξοντώσουν τους εναπομείναντες κρατουμένους στις διαβόητες πορείες θανάτου των αρχών του 1945.

Άλλωστε, η πραγματική εικόνα της φρίκης του Ολοκαυτώματος είναι, με μία έννοια, όχι μόνο οι σκελετωμένοι άνθρωποι που συνάντησαν τα σοβιετικά στρατεύματα μπαίνοντας στο Άουσβιτς ή τα αμερικανικά στο Μπούχενβαλντ, αλλά και η ειδυλλιακή εικόνα της πλήρως ισοπεδωμένης Τρεμπλίνκα, που δεν έχει κανένα ίχνος των εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων που εξοντώθηκαν εκεί.

Η ιστορία του Ολοκαυτώματος είναι μια διαρκής κάθοδος στη βαρβαρότητα, από τους πρώτους ρατσιστικούς νόμους των Ναζί μέχρι την «Τελική Λύση». Όμως, η μνήμη του Ολοκαυτώματος δεν μπορεί παρά να προσπαθεί να απαντήσει το «γιατί;» φτάσαμε σε αυτά τα στρατόπεδα, όπου, όπως σημειώνει πάλι ο Πρίμο Λέβι, οι άρτι αφιχθέντες κρατούμενοι άκουγαν από πολύ νωρίς ότι “ Hier ist kein warum” (Εδώ δεν υπάρχει κανένα γιατί).

Οι ρίζες της βαναυσότητας

Ο αντισημιτισμός ήταν ένα από τα βασικότερα στοιχεία της ναζιστικής ιδεολογίας, όπως και γενικότερα του γερμανικού εθνικισμού από το τελευταίο τέταρτο του 19^ου αιώνα και μετά. Οι Εβραίοι, που είχαν σταδιακά αποκτήσει πλήρη πολιτικά δικαιώματα και ισοτιμία, αντιμετωπίζονταν από τους γερμανούς εθνικιστικές ως αυτοί που «μολύνουν το έθνος». Αυτό δεν συνέβαινε μόνο στη Γερμανία αλλά και στη Γαλλία. Αυτό είχε να κάνει σε μεγάλο βαθμό με τον τρόπο που η φιγούρα του Εβραίου που ήταν σαν τους γηγενείς αλλά όχι εντελώς όμοια έμοιαζε να «υπονομεύει» ένα όραμα «οργανικής» εθνικής συνοχής, παρότι το μεγαλύτερο μέρος των Γερμανών Εβραίων επεδίωκαν την ενσωμάτωσή τους και ήταν αναπόσπαστο κομμάτι της Γερμανίας. Ακόμη και στις πρώτες δεκαετίες του 20^ου αιώνα ο σιωνισμός θα είναι ένα μειοψηφικό ρεύμα. Όμως, παρατηρούμε την κλιμάκωση ενός αντισημιτικού κλίματος που δεν αφορά μόνο τους ναζί αλλά και άλλα δεξιά πολιτικά ρεύματα στην Γερμανία. Σε αυτό προστίθετο και η ρατσιστική αντιμετώπιση των Εβραίων προσφύγων που έρχονταν από την Ανατολική Ευρώπη, ως αποτέλεσμα της ανόδου του αντισημιτισμού και εκεί, σε μεγάλο βαθμό ενορχηστρωμένου από το τσαρικό κράτος που αντιμετώπιζε τις μεγάλες εκτάσεις όπου ζούσαν οι Εβραίοι με τρόπο αποικιακό. Ας μην ξεχνάμε ότι ήταν από τις μυστικές υπηρεσίες του Τσαρικού κράτους που κατασκευάστηκε μύθος για τα Πρωτόκολλα της Σιών.

Όταν οι Ναζί αναλαμβάνουν την εξουσία, επιδιώκουν με κάθε τρόπο να κάνουν πράξη την αντίληψή τους για μια φυλετικά, εθνικά και βιολογικά «καθαρή Γερμανία». Οι Εβραίοι, οι Ρομά, και οι ανάπηροι μπαίνουν στο στόχαστρο. Ο βαθύς αντικομμουνισμός των Ναζί εκφράζεται και ως μια αντίληψη της ρωσικής επανάστασης ως «εβραϊκής συνωμοσίας», και βάζει τα κομματικά στελέχη και τα στελέχη του Κόκκινου Στρατού στα υποψήφια για εξόντωση.

Οι Εβραίοι εξωθούνται από τη δημόσια ζωή, απομακρύνονται από το κράτος, στερούνται της δυνατότητας οικονομικών συναλλαγών από ένα σημείο και μετά, εκδιώκονται από το εκπαιδευτικό σύστημα, ωθούνται στη μετανάστευση, και τελικά αρχίζουν να συλλαμβάνονται και να εκτοπίζονται. Όμως, μέσα σε όλα αυτά ενυπάρχει και ένα εξοντωτικό στοιχείο, η λογική δηλαδή ότι στο τέλος του δρόμου η «κάθαρση» της Ευρώπης από τους Εβραίους και όλους τους άλλους ανεπιθύμητους πληθυσμούς σημαίνει την εξόντωσή του.

Ας μην ξεχνάμε ότι η αντιμετώπιση ολόκληρων πληθυσμών ως «αναλώσιμων» δεν ξεκίνησε με το Ολοκαύτωμα. Μερικές δεκαετίες πριν στην κορύφωση του δεύτερου κύματος της αποικιοκρατίας, η αποικιακή βία παίρνει εξοντωτικά χαρακτηριστικά. Στη Γερμανική Νότια Δυτική Αφρική, τη σημερινή Ναμίμπια, οι Γερμανοί αποικιοκράτες σκοτώνουν δεκάδες χιλιάδες ανθρωπους, ως «συλλογική τιμωρία» για ην αντίστασή τους, κάτι που σήμερα θεωρείται η πρώτη γενοκτονία του 20^ουαιώνα.  

«Συνέβη, επομένως μπορεί και να ξανασυμβεί: είναι η ουσία των όσων έχουμε να πούμε» (Πρίμο Λέβι)

Η μηχανή του θανάτου

Με το που ξεσπάει ο πόλεμος η εξοντωτική διάσταση αρχίζει να γίνεται πιο σαφής. Τα σχέδια εξώθησης σε μαζική μετανάστευση εκτός Ευρώπης αποτυγχάνουν και μπαίνουν μπροστά οι μηχανές του θανάτου. Σε πρώτη φάση είναι τα διαβόητα Einsatzgruppen που αναλαμβάνουν δράσεις, δηλαδή τάγματα θανάτου των SS που εξειδικεύονται στις μαζικές εκτελέσεις στις περιοχές που καταλαμβάνονται στα ανατολικά. Όμως, αναζητούνται και πιο ριζικές λύσεις. Οι κινητοί θάλαμοι αερίων με χρήση καυσαερίων που είχαν χρησιμοποιηθεί στο πρόγραμμα μαζικής «ευθανασίας» των ανάπηρων, αρχίζουν να χρησιμοποιούνται για μαζικές εκτελέσεις, την ώρα που στο Άουσβιτς αρχίζει να συζητιέται η χρήση του αερίου Zyklo B.

Αρχές του 1943 τα πρώτα μεγάλα στρατόπεδα εξόντωσης είναι σε πλήρη λειτουργία. Πολύ σύντομα το μεγαλύτερο μέρος του Εβραϊκού πληθυσμού στα όρια του Ράιχ και των κατεχόμενων χωρών στην ανατολική Ευρώπη θα έχει εξοντωθεί. Θα ακολουθήσει το 1943 η απόφαση για την εξόντωση και όλων των Εβραίων στις κατεχόμενες χώρες της Ευρώπης. Πρώτα από τις γερμανοκρατούμενες περιοχές και λίγο αργότερα από τις ιταλοκρατούμενες. Τότε είναι που θα ξεκινήσουν να φεύγουν και τα τρένα του θανάτου από τη Θεσσαλονίκη, όπου ελάχιστοι θα επιζήσουν από τους 45.000 Εβραίους της πόλης. Από όλη την Ευρώπη τρένα φτάνουν στο Άουσβιτς, σαν κι αυτό που μετέφερε τον Πρίμο Λέβι. Η εξοντωτική «παραγωγικότητα» του Άουσβιτς-Μπιρκενάου θα φτάσει τις 24.000 θύματα την ημέρα, με τα κρεματόρια να γίνονται σύμβολο, αυτής της βιομηχανοποιημένης εξόντωσης, αλλά και υπενθύμιση ότι ακόμη και στην πιο καταπιεστική συνθήκη μπορεί να υπάρξει αντίσταση όπως φάνηκε από την απόπειρα καταστροφής των κρεματορίων  στην εξέγερση του Οκτωβρίου του 1944, εξέγερση στην οποία πρωταγωνίστησαν οι κρατούμενοι που ανήκαν στο Ζόντερκομμάντο και ήταν επιφορτισμένοι να διαχειρίζονται τα κρεματόρια.

Εάν έγινε μπορεί να ξαναγίνει

Ένας από τους μεγαλύτερους φόβους των ανθρώπων στα στρατόπεδα ήταν μαζί με τη δική τους εξόντωση, να εξοντωθεί και η ίδια η μνήμη. Είναι αυτή η αγωνία που κάνει τον Μαρσέλ Νατζαρή, Έλληνα Σεφαραδίτη Εβραίο της Θεσσαλονίκης, αγωνιστή του ΕΛΑΣ, που συλλαμβάνεται και φτάνει στο Μπίρκεναου το 1944 και τοποθετείται στo Ζόντερκομάντο, να γράψει  ένα χειρόγραφο για αυτά που έζησε και να το θάψει στον περίβολο του στρατοπέδου, με την ελπίδα ότι κάποτε θα βρεθεί και η μνήμη δεν θα χαθεί. Ο Νατζαρή θα επιζήσει, το χειρόγραφο θα βρεθεί, μαζί με άλλα, το 1980, όμως ο αγώνας για να μη χαθεί η μνήμη της φρίκης θα είναι μεγάλος.

Η βαριά σκιά του Ολοκαυτώματος στην Ευρωπαϊκή ιστορία συμπυκνώνεται στην αντιφατική διατύπωση ότι είναι ένα γεγονός ταυτόχρονα ανεπανάληπτο και ικανό να επαναληφθεί με μια άλλη μορφή. «Συνέβη, επομένως μπορεί και να ξανασυμβεί: είναι η ουσία των όσων έχουμε να πούμε», γράφει κάπου ο Πρίμο Λέβι

Και αυτό γιατί τα συστατικά στοιχεία και ιστορικές δυναμικές που οδήγησαν στο Ολοκαύτωμα: δηλαδή ο εθνικισμός που γίνεται βαθύς ρατσισμός, το μίσος για τον Άλλο, η αποικιοκρατική λογική, η αντίληψη ότι κάποιοι είναι εξ ορισμού χωρίς δικαιώματα (συμπεριλαμβανομένου του δικαιώματος στη ζωή), μαζί με τη «βιομηχανική αποτελεσματικότητα» στην εξόντωση, προϋπήρχαν του Ολοκαυτώματος – ποιος μπορεί να ξεχάσει ότι η βάναυση και εξοντωτική λογική πρωτοδοκιμάστηκε στην εποχή της αποικιοκρατίας -, αλλά ταυτόχρονα τα βλέπουμε να αναπαράγονται και σήμερα σε πλήθος μορφές, από την επιμονή του αντισημιτισμού, στην ισλαμοφοβία, στον διαρκή «κατάσταση εξαίρεσης» για πρόσφυγες και μετανάστες, σε όλες τις στιγμές όπου πληθυσμοί ολόκληροι αντιμετωπίζονται ως κάποιοι που η ζωή τους δεν μετράει το ίδιο και άρα είναι δυνητικά φονεύσιμοι.