Όταν κατηγορούμενοι για δολοφονίες εξυμνούσαν το «Κουρδιστό Πορτοκάλι» εντός δικαστηρίου

Ο Βρετανός συγγραφέας Άντονι Μπέρτζες εμπνεύστηκε για να γράψει το πιο γνωστό του μυθιστόρημα, το «Κουρδιστό πορτοκάλι» (1962), από την απολίτιστη διολίσθηση που αντιλαμβανόταν ανάμεσα στη νεολαία της εποχής του.

Γι’ αυτό, μια δεκαετία αργότερα, όταν στον Τύπο άρχισαν να κυκλοφορούν τίτλοι του στυλ «Η αστυνομία κυνηγάει τη συμμορία βιαστών του Κουρδιστού Πορτοκαλιού» ή «Παιδί πεθαίνει στον πόλεμο του Κουρδιστού Πορτοκαλιού», δεν μπορούσε παρά να νιώσει ότι κάτι είχε πάει απίστευτα λάθος.

Ο ίδιος ο Κιούμπρικ, ως απάντηση σε μια σειρά από δίκες για δολοφονίες όπου οι κατηγορούμενοι αναφέρονταν ρητά στο έργο του, ζήτησε την απόσυρση του «Κουρδιστού Πορτοκαλιού» στο Ηνωμένο Βασίλειο, όπου δεν μπορούσε να προβληθεί ξανά μέχρι το θάνατο του σκηνοθέτη το 1999

«Η παρεξήγηση [του μυθιστορήματος] θα με καταδιώκει μέχρι να πεθάνω. Δεν έπρεπε να είχα γράψει το βιβλίο εξαιτίας του κινδύνου της παρερμηνείας», έγραψε το 1985 στο Flame into Being, μια βιογραφία του D.H. Lawrence, όπου συνέκρινε το σκάνδαλο που προκάλεσε ο εραστής της Lady Chatterley (1928) με τη διένεξη γύρω από τη δημοφιλή δυστοπία του.

«Όλα τα έργα τέχνης είναι επικίνδυνα»

«Αν δύο καλόγριες βιαστούν στο Βατικανό, θα λάβω ένα τηλεφώνημα από μια εφημερίδα. Με έχουν μετατρέψει σε ένα είδος εμπειρογνώμονα για τη βία», διαμαρτυρήθηκε σε μια τηλεοπτική συνέντευξη. Πάντως, ο Μπέρτζες ήταν ξεκάθαρος στο ότι τα προβλήματά του δεν προέρχονταν απαραίτητα από το βιβλίο, αλλά από την κινηματογραφική μεταφορά του Στάνλεϊ Κιούμπρικ το 1971.

Το ντοκιμαντέρ του 2023 «Orange mécanique, les rouages de la violence», μια παραγωγή του γαλλικού τμήματος του πολιτιστικού τηλεοπτικού καναλιού Arte, εμβαθύνει στη διφορούμενη σχέση μεταξύ του συγγραφέα και του ονόματος με το οποίο έμεινε στην ιστορία της λογοτεχνίας του 20ού αιώνα – είτε του άρεσε είτε όχι.

Δυστυχώς το μικρό μου βιβλιαράκι βρέθηκε ελκυστικό για πολλούς επειδή ήταν τόσο δύσοσμο όσο ένα καφάσι χαλασμένων αυγών με το μιάσμα του προπατορικού αμαρτήματος»

Η ταινία μεσαίου μήκους βασίζεται στο The Clockwork Condition, ένα χειρόγραφο που γράφτηκε αμέσως μετά την κυκλοφορία της ταινίας και βρέθηκε μετά τον θάνατο του Μπέρτζες, στο οποίο ο συγγραφέας εξηγούσε τα ζητήματα του μυθιστορήματός του και υπερασπιζόταν τον εαυτό του απέναντι σε όσους τον κατηγορούσαν ότι δοξάζει το έγκλημα.

«Όλα τα έργα τέχνης είναι επικίνδυνα. Ο μικρός μου γιος προσπάθησε να πετάξει αφού είδε τον Πίτερ Παν της Ντίσνεϊ. Του έπιασα τα πόδια την ώρα που ήταν έτοιμος να απογειωθεί από το παράθυρο του τέταρτου ορόφου», δήλωσε.

Η επιθυμία του να δώσει εξηγήσεις, ακόμη και να υπερασπιστεί τον εαυτό του, ερχόταν σε αντίθεση με την υποχωρητική στάση που θα διατηρούσε την επόμενη δεκαετία, τη δεκαετία του 1980.

Singin’ in the Rain

Τόσο η ταινία όσο και το μυθιστόρημα διηγούνται την ιστορία του Άλεξ, ενός ανήλικου παραβάτη που αγαπάει τον Μπετόβεν και ο οποίος, μαζί με τα τρία droogs του (φίλοι, σύμφωνα με τη γλώσσα Nadsat που χρησιμοποιούν για να επικοινωνούν), ξυλοκοπεί και βιάζει κατά συρροή, μέχρι που τελικά συλλαμβάνεται.

Με στόχο να βγει από τη φυλακή το συντομότερο δυνατό, υποβάλλεται εθελοντικά σε μια πειραματική θεραπεία γνωστή ως τεχνική Ludovico, μια «θεραπεία» που του εξαλείφει όλες τις βίαιες παρορμήσεις. Στερούμενος της ηθικής επιλογής, γίνεται ένα άτομο χωρίς ελεύθερη βούληση που προσβάλλεται και ταπεινώνεται από όλους γύρω του.

Ο τίτλος «Κουρδιστό πορτοκάλι» παραπέμπει, σύμφωνα με τα λόγια του συγγραφέα του, στην «εφαρμογή μιας μηχανιστικής ηθικής σε έναν ζωντανό οργανισμό που ξεχειλίζει από χυμούς και γλυκύτητα».

Καθώς οι πιο βίαιες σελίδες του βιβλίου αποτυπώθηκαν στην ταινία του Κιούμπρικ, οι εικόνες -ιδιαίτερα μια σεξουαλική επίθεση που πραγματοποιείται στο ρυθμό του Singin’ in the Rain- δημιούργησαν αιφνίδια εντύπωση, με αντιδράσεις που κυμαίνονταν από έντονες συζητήσεις για την κοινωνική ευθύνη της τέχνης μέχρι βίαια επεισόδια που προφανώς βασίζονταν στην ταινία.

Ο ίδιος ο Κιούμπρικ, ως απάντηση σε μια σειρά από δίκες για δολοφονίες όπου οι κατηγορούμενοι αναφέρονταν ρητά στο έργο του, ζήτησε την απόσυρση του «Κουρδιστού Πορτοκαλιού» στο Ηνωμένο Βασίλειο, όπου δεν μπορούσε να προβληθεί ξανά μέχρι το θάνατο του σκηνοθέτη το 1999.

Εν τω μεταξύ, ο Μπέρτζες είχε γίνει ακούσια εκπρόσωπος του. Η καλή σχέση που γεννήθηκε από αυτή τη συνεργασία, η οποία φαινόταν ότι θα επεκτεινόταν και σε μια ταινία για τον Ναπολέοντα που ήθελε να γυρίσει ο Κιούμπρικ, άρχισε να καταρρέει όταν ο σκηνοθέτης άφησε τον συγγραφέα και τον πρωταγωνιστή, τον Μάλκολμ ΜακΝτάουελ, μόνους τους μπροστά στα μέσα ενημέρωσης για να μιλήσουν για το Κουρδιστό Πορτοκάλι και τις αμφισβητήσεις του.

Ο Μπέρτζες συμμετείχε μάλιστα σε διάφορες τελετές για να παραλάβει βραβεία στο όνοµα του Κιούμπρικ.

«Τόσο δύσοσμο όσο ένα καφάσι χαλασμένων αυγών»

Στο σενάριο της θεατρικής διασκευής του 1984, σε περίπτωση που υπήρχαν αμφιβολίες για την «εκτίμηση» στην οποία έτρεφε τον πρώην φίλο του, ο Μπέρτζες εισήγαγε έναν χαρακτήρα «με μούσι σαν του Στάνλεϊ Κιούμπρικ», ο οποίος έπαιζε το Singin’ in the Rain με μια τρομπέτα – προτού τον διώξουν από τη σκηνή.

Η κούραση από το γεγονός και η απομάκρυνση από το ίδιο του το δημιούργημα ολοένα και μεγάλωνε. Ευθέως, στον πρόλογο της αμερικανικής επανέκδοσης του βιβλίου το 1986, απέρριψε την καλλιτεχνική του αξία, αποδίδοντας στην ταινία του Κιούμπρικ τη μοναδική αιτία για την οποία εξακολουθεί να προκαλεί το δημόσιο ενδιαφέρον: «Δημοσίευσα για πρώτη φορά τη νουβέλα Ένα Κουρδιστό Πορτοκάλι το 1962, που θα έπρεπε να βρίσκεται αρκετά μακριά στο παρελθόν για να διαγραφεί από τη λογοτεχνική μνήμη του κόσμου. […] Εγώ ο ίδιος θα ήμουν ευτυχής να το αποκηρύξω για διάφορους λόγους», έγραψε.

Ωστόσο, «φαίνεται πιθανό να επιβιώσει, ενώ άλλα έργα μου που εκτιμώ περισσότερο πιάνουν σκόνη».Και συνέχισε: «Τα υπόλοιπα έργα που έγραψα είναι πιο σημαντικά. Το να κάθεσαι σε ένα ανιαρό δωμάτιο και να συνθέτεις τη Missa Solemis ή την Ανατομία της Μελαγχολίας δεν κάνει πρωτοσέλιδα ή φλας στις ειδήσεις. Δυστυχώς το μικρό μου βιβλιαράκι βρέθηκε ελκυστικό για πολλούς επειδή ήταν τόσο δύσοσμο όσο ένα καφάσι χαλασμένων αυγών με το μιάσμα του προπατορικού αμαρτήματος».

*Mε πληροφορίες από Elpais | Kεντρική φωτογραφία θέματος: arondk | Tenor