Κυριάκος Χαραλαμπίδης: Eυαισθησία με κλίση πανανθρώπινη

[…]

Θεοδόσης Πυλαρινός: Πώς αντιμετωπίζετε τον όρο «εθνικός ποιητής», τον οποίο κάποιοι γενικότερα σας αποδίδουν;

Κυριάκος Χαραλαμπίδης: Υπάρχει κίνδυνος να παρεξηγηθώ, αν αποδεχθώ χωρίς αντίσταση έναν τέτοιο όρο. Ίσως και να δυσκολεύει την πορεία μου, γιατί θα μου αφαιρούσε ταπεινοφροσύνη, ενώ θα προσέθετε φθόνο σε άλλους. Πρόκειται ασφαλώς περί όνου σκιάς. Αν σε κάτι θα ήθελα να είμαι «εθνικός», αυτό θα ήταν η γλώσσα. Η θεματολογία ως προς την έννοια της πατρίδας είναι ένα σημείο που μπορεί να σε καταστήσει μονάχα εξωτερικά «εθνικό». Η υπεράντληση του όρου καθιστά αλίμονο πρωτότοκους τους Χρυσαυγίτες! Ευτυχώς ο Καβάφης έλυσε το ζήτημα προ πολλού. Ας θυμηθούμε την κλασική του δήλωση: «Δεν είμαι Έλλην, είμαι ελληνικός. Προσοχή, όχι Έλλην, ούτε ελληνίζων, αλλά ελληνικός».

Το ρώτημα είναι πότε και με ποιον τρόπο γίνεται κανείς «ελληνικός». Η απάντηση υπάρχει στη μαγική εικόνα που λέγεται ποιητική κατάθεση ενός εκάστου. Αναζητήστε τον σολωμικό «μικρό προφήτη-ποιητή» και την έγνοια του για ελευθερία και γλώσσα, και θα σας δοθεί η συνταγή. Θα παρέμενε ωστόσο ημιτελής χωρίς αυτό που ο Μακρυγιάννης αποκαλεί «αρετή ελληνική», εννοώντας, βαθιά μέσα στο «είναι» του, μια ανώτερη διάσταση που υπερβαίνει το γεωγραφικό πλαίσιο και καθορίζει την ύψιστη ευγένεια της ανθρώπινης καταγωγής. Το «ελληνικό», δηλαδή, ως πανανθρώπινη αξία και όχι ως μητρώο γηγενούς πληθυσμού.

Το ζητούμενο επομένως είναι να μας δοθεί η χάρη να λαξέψουμε το άγαλμα της ψυχής και να ενωτισθούμε την έννοια του «ελληνικού», συντονισμένοι αποκαλυπτικά με το βάθος της αυταξίας του. Το έθνος μας δεν πρέπει να είναι συνυφασμένο μονάχα με την Ελλάδα, παρά με την οικουμένη. Ελληνικό είναι αυτό που ανήκει στη γενική πατρίδα των ανθρώπων, όταν αξιώνονται να υπερβαίνουν τα γεωγραφικά και ιστορικά τους αναχώματα και να επεκτείνονται «μεθιστορικά». Πέρα από την υλική των πραγμάτων πλευρά, ανοίγονται οι αιθέριοι ουρανοί της αρετής, όπως την εγκαλλώπισαν αισθητικά οι αρχαίοι έλληνες σοφοί και καλλιτέχνες. Μακάρι λοιπόν να αξιωθούμε όλοι να γίνουμε, υπό αυτή την έννοια, «εθνικοί» και «ελληνικοί».

Ο Κυριάκος Χαραλαμπίδης (αριστερά) και ο Θεοδόσης Πυλαρινός (πηγή: apoikia.gr)

Θ.Π.: Στη δική σας ποίηση, όπως διαπιστώνουμε, καλύπτονται θεματικά όλες οι εποχές του ελληνισμού.

Κ.Χ.: Αυτό είναι αλήθεια, όμως δεν το επιδίωξα προγραμματικά. Μάλλον είναι απότοκο ανάγκης να συλλαμβάνω τον ελληνισμό ως ένα όλον. Αν με ρωτάτε ποιος έδωσε μια τέτοια εντολή, δεν ξέρω να απαντήσω. Ίσως να ψάχνω την απάντηση κι εγώ, περνώντας από ανοίγματα που αφήνει η εξελικτική πορεία του λαού μας μέσω ιστορίας, γεωγραφίας και γλώσσας. Έχοντας σπουδάσει ιστορία και αρχαιολογία, τα πράγματα ευκολύνονται απ’ την πλευρά της χρήσης των οργάνων.

Μια πιθανή δεύτερη εξήγηση είναι ότι η Κύπρος ανήκει στον ακραίο ελληνισμό κι εδώ έχω θεσπιστεί να κατοικώ. Η γεωγραφική θέση και οι ιστορικές περιπέτειες του τόπου προσφέρουν την αιτία για στοχαστική θεώρηση, αναστοχασμό και μετάπλαση του υλικού. Όμως, αυτό δεν θα ήταν αρκετό αν δεν υπήρχε από πίσω η σύλληψη του κραδασμού και μια ευθύνη να παραμείνουμε Έλληνες αναζητώντας το χαμένο κέντρο — τα στοιχεία εκείνα που ακεραιώνουν την όψη που «μετράει τη γη».

Αλλά προσοχή, το πανόραμα της ελληνικής διαδρομής μπορεί να καταντήσει εξωτερικό και τουριστικό! Η έγνοια μου ακριβώς συνίσταται από την ευθύνη μου να μην περιπέσω σε κάτι περιγραφικό. Εδώ υπεισέρχεται η δοκιμασία του πνεύματος, η άσκηση της ψυχής και ο εσωτερικός φωτισμός — κοντολογίς, ευαισθησία με κλίση πανανθρώπινη.

Θ.Π.: Τι είναι τελικά η Κύπρος για σας και γιατί προσπαθείτε αφενός να την εκφράσετε και αφετέρου να απαγκιστρωθείτε από αυτήν;

Κ.Χ.: Σε άλλο σημείο της συνέντευξης αναφέρομαι σε έλξεις και απώσεις. Λοιπόν, θα σας πω ότι η Κύπρος είναι απόλυτα συνυφασμένη με την ύπαρξή μου και την τέχνη μου. Ωστόσο, με τα υλικά που μου προσφέρει προσπαθώ να εκφράσω ακριβώς αυτό που την υπερβαίνει. Στην ουσία πρόκειται για κάτι που θα πρέπει να υπερβαίνει και μένα. Εν τη πράξει κρίνονται τα πράγματα. Το δεδομένο είναι ότι η Κύπρος είναι ένα νησί και η λέξη «νησί» αντιστοιχεί στα αγγλικά με τη λέξη island, που εμπεριέχει ως έννοια το στοιχείο της απομόνωσης. Άλλωστε η συγγενική λέξη isolation σημαίνει απομόνωση και μοναξιά. Αυτός ο σεισμοπαθής γεωλογικά και ιστορικά χώρος έχει υποστεί μια τραγωδία «υπέρογκη», όπως θα την έλεγε ο Σεφέρης. Μιλάμε για την τουρκική εισβολή και κατοχή. Σε μια στιγμή «όλα ξαλλάξασι για μας και γίναν άνω κάτω»· λαμπρή ευκαιρία για να ξαναγεννηθεί για μας «η φύση των πραγμάτων» που λέει ο Κορνάρος.

Ωστόσο, δεν έγινε κατορθωτό αυτό και δεν αντλήσαμε ως λαός από το πάθος μάθος. Η διαχείριση της τραγωδίας δεν είναι μονάχα πολιτική, είναι και πνευματική. Φροντίσαμε το πρώτο και παραβλέψαμε το δεύτερο, με αποτέλεσμα να απολέσουμε όχι μονάχα τη γη μας αλλά και την ποιότητα της ψυχής μας. Και όμως το βάρος μιας τέτοιας τραγωδίας δεν μπορεί παρά να αντισταθμίζεται από την ασκημένη φύση, από ανθρώπους με γρήγορο νου και σώφρονα λογισμό. Αυτή η έλλειψη πνευματικής αντιμετώπισης της τραγωδίας σέρνει το λαό καθημερινά στην εξέδρα των συνθημάτων. Νιώθοντας ξένος στον τόπο μου, πικραίνομαι δημιουργικά, νιώθω μια χαρμολύπη που με καθιστά πεισματικά αισιόδοξο. Η δύναμη του πνεύματος άλλωστε δοκιμάζεται με την εις Άδου κάθοδό του, εκεί όπου φωλιάζει το αναστάσιμο φως, που δεν είναι άλλο από τη βαθύτερη γνώση του εαυτού μας. Αυτό με ωθεί να θέλω να αποδράσω και να ξανοιχτώ «στον όμορφο αέρα της αντρείας», να λέω τη γνώμη μου ελεύθερα, να γράφω την ποίησή μου ελεύθερα, αγαπώντας σπαρακτικά τον τόπο μου ως σημείο αναγωγής και αφετηρία ποιητικών ανατροπών, ως κάτι πέρα από αυτόν, με κατεύθυνση την ποίηση και μόνο.

[…]

Θ.Π.: Μιλήσατε προηγουμένως για ποιητικό ήθος. Μπορείτε να μας δώσετε ένα σαφέστερο ορισμό;

Κ.Χ.: Η λέξη δίνει και τον ορισμό. Όλη η ουσία βρίσκεται στην ταύτιση της λέξης με το ήθος της, την εσωτερική ποιότητά της. Αυτό σημαίνει ότι και ο ποιητής οφείλει να ταυτίζεται με το ήθος του λόγου του. Οι λέξεις είναι οι φύλακες άγγελοι του δικού του ήθους. Συλλογιέμαι συχνά ότι η καθαρότητα στη ζωή μας οφείλει να εκπορεύεται από τις λέξεις των στίχων. Θέλω να πω ότι τα ποιήματα δεν επιτρέπουν να είμαστε μικροπρεπείς. Η ευτέλεια παράγει κακή ποίηση κι εγώ θέλω να είμαι καλός ποιητής. Είναι ζήτημα ήθους και πνευματικής ανδρείας (όχι δηλαδή σωματικής ρώμης) η επιλογή. Η ανάγκη να παραμένεις ποιητής υψηλού κινδύνου αντλεί τη δύναμή της από αυτό που υπηρετεί.

[…]

Ο Θεοδόσης Πυλαρινός

Θ.Π.: Πώς βλέπετε το μέλλον της ποίησης;

Κ.Χ.: Η ποίηση είναι ο λόγος που ουδέποτε εκπίπτει. Όσο πιο σκοτεινή η εποχή, τόσο μεγαλύτερη η ανάγκη (των ολίγων) για ποίηση. Η αναμόρφωση του κόσμου δεν γίνεται από τις μάζες. Απλώς αυτές κρατάνε το λοστό. Από τη μετακίνηση κι από τη συντριβή κάτι καινούριο πάντα θα προκύψει. Το αποτέλεσμα θα κριθεί από τη φλόγα του κεριού. Η ποίηση είναι το φως στο σκοτάδι. Καλά το λέει ο Απόστολος Παύλος: «Ου (=όπου) επλεόνασεν η αμαρτία υπερεπερίσσευσεν η χάρις». Αν με ρωτάτε για το είδος της ποίησης και τη μελλοντική της εξέλιξη, εδώ θα θυμηθώ τον ήρωα του Τσέχωφ στις «Τρεις αδελφές», τον Βερσίνιν, να προαισθάνεται και να ονειρεύεται αισιόδοξα τον κόσμο σε διακόσια-τρακόσια χρόνια. Ο κόσμος αλλάζει, οι άνθρωποι αλλάζουν, οι σχέσεις μας με τα πράγματα της ζωής μπορεί επίσης να αλλάξουν, εκείνο που παραμένει σταθερό είναι ο νόμος ο φυσικός των αξιών. Το άλας δεν μπορεί να μωρανθεί. Και πού να βρούμε αλάτι αν αυτό μωρανθεί; Ακόμα κι αν η ποίηση καταντήσει, μέσα στην ηλεκτρονική μας αυτοκρατορία, μια καταπιεζόμενη αποικία, ακόμη και τότε θα βρει τον τρόπο να εκφράζεται και να ξεκλειδώνει με μαθηματικές εξισώσεις τη δομή του σύμπαντος, τη δομή εντέλει του σύμπαντος εαυτού της. Θαρσείτε!

*Αποσπάσματα από συνέντευξη που είχε παραχωρήσει ο σπουδαίος λογοτέχνης Κυριάκος Χαραλαμπίδης στον πανεπιστημιακό (ομότιμο καθηγητή Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Ιονίου Πανεπιστημίου) Θεοδόση Πυλαρινό για το περιοδικό «Αποικία» το Σεπτέμβριο του 2017, με αφορμή την παρουσίαση της ποιητικής συλλογής του «Ηλίου και Σελήνης άλως» (εκδόσεις Ίκαρος). Τα αποσπάσματα προέρχονται από το διαδικτυακό τόπο του περιοδικού «Αποικία» (apoikia.gr), όπου είχε δημοσιευτεί (σε δύο μέρη) η εκτενής και πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξη του Χαραλαμπίδη.

Ο Κυριάκος Χαραλαμπίδης, ένας από τους πλέον αξιόλογους ποιητές του νεότερου ελληνισμού, γεννήθηκε στην Άχνα Αμμοχώστου στις 31 Ιανουαρίου 1940.

Σε παλαιότερο άρθρο μας περιλαμβάνονται αναλυτικές πληροφορίες για την εξαίρετη λογοτεχνική παραγωγή του.