Υπαρξιακά διλήμματα για υπερκαταναλωτικές κοινωνίες

Μπροστά στο ράφι ενός καταστήματος, ένας πελάτης προσπαθεί να διαλέξει ανάμεσα σε δύο τριβεία.

«Ποιο θα έπαιρνες;» ρωτά έναν υπάλληλο, για να λάβει μια απρόσμενη απάντηση κόντρα στον καταναλωτισμό: «Κανένα».

«Γιατί να αγοράσετε κάτι που πρόκειται να χρησιμοποιήσετε μόνο μία φορά;», συνεχίσει ο υπάλληλος, ο οποίος του δείχνει ένα ταμπελάκι στο μπλουζάκι του, όπου αναγράφεται η λέξη «αντι-πωλητής».

«Έχετε σκεφτεί να νοικιάσετε ή να δανειστείτε ένα τριβείο; Είναι καλύτερο για τον πλανήτη και πιο οικονομικό για εσάς»…

Φυσικά ο «αντι-πωλητής» δεν υπάρχει ούτε ως λέξη, ούτε ως θέση εργασίας.

Πρόκειται για ένα από τα τέσσερα αντισυμβατικά διαφημιστικά σποτ που κυκλοφόρησε πρόσφατα η γαλλική Υπηρεσία Περιβάλλοντος και Ενεργειακής Διαχείρισης (ADEME), σε μια εκστρατεία υπέρ της βιώσιμης κατανάλωσης.

Στα υπόλοιπα τρία βιντεάκια, πελάτες θέλουν να αγοράσουν καινούργια μπλουζάκια, πλυντήρια ρούχων ή κινητά τηλέφωνα.

Ο «αντι-πωλητής» προτείνει αντίστοιχα άλλες επιλογές: αποφυγή της μόδας μιας χρήσης, επισκευή του πλυντηρίου, αγορά ανακατασκευασμένου (refurbished) κινητού.

Η διαφημιστική καμπάνια ουδόλως ενθουσίασε εταιρείες και λιανοπωλητές. Αποδοκίμασαν την πρωτοβουλία. Κάποιοι απείλησαν με αγωγές.

Πολλοί διαμαρτυρήθηκαν ότι θα στρέψει τον κόσμο στις διαδικτυακές αγορές.

Ακόμη και στους κόλπους της ίδιας της γαλλικής κυβέρνησης ακούστηκαν επικριτικές φωνές.

Η συγκυρία της εκστρατείας ευαισθητοποίησης κατά της αλόγιστης κατανάλωσης χαρακτηρίστηκε από αρκετούς το λιγότερο ατυχής.

Πολλοί κλάδοι του λιανεμπορίου πλέον πασχίζουν να σταθούν στα πόδια τους, εν μέσω πληθωριστικών πιέσεων, μείωσης της αγοραστικής δύναμης και έκρηξης του κόστους ζωής.

Κατά την ADEME και τον υπουργείο Οικολογικής Μετάβασης της Γαλλίας, αντίθετα, το μήνυμα ήταν ξεκάθαρο.

Το ζητούμενο είναι να βελτιώσουμε τις καταναλωτικές συνήθειές μας, με βιώσιμο τρόπο, και όχι να σταματήσουμε να καταναλώνουμε.

Όμως στο φόντο του σάλου που προκάλεσε η καμπάνια της για την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης αποκάλυψε την τεράστια δυσκολία του να περάσει κανείς από τα λόγια στην πράξη.

Από την υπερκατανάλωση, στην… «αποκατανάλωση»;

Ζητούμενο στην παρούσα φάση δεν είναι απλά η αλλαγή καταναλωτικής κουλτούρας.

Δεν έχουν όλοι, για παράδειγμα, τη δυνατότητα να δανειστούν ή να νοικιάσουν ένα μηχάνημα που χρειάζονται, αλλά θα χρησιμοποιήσουν σπάνια, όπως ένα τριβείο.

Οι γνωστοί τους ίσως να μην έχουν ένα τέτοιο εργαλείο. Στην περιοχή τους μπορεί να μην υπάρχει υπηρεσία ενοικίασης ή αυτή να είναι ασύμφορα ακριβή.

Το τελευταίο μπορεί να ισχύει και με την επισκευή μιας συσκευής, όπως ένα πλυντήριο ρούχων. Μπορεί επίσης να πάρει πολύ χρόνο για να ολοκληρωθεί.

Η αγορά ενός μεταχειρισμένου ή ανακατασκευασμένου κινητού τηλεφώνου μπορεί να εξελιχθεί σε περιπέτεια, ανάλογα την κατάστασή του και την αξιοπιστία του πωλητή.

Όσο για τη μόδα μιας χρήσης; Αν και είναι πολλαπλά επιζήμια -για το περιβάλλον, για την κλιματική δικαιοσύνη, σε πολλές δε περιπτώσεις και για τα ανθρώπινα δικαιώματα, με εκμετάλλευση εργαζομένων ή ακόμη και παράνομη παιδική εργασία- παραμένει η «αιμοδοσία» πολλών επιχειρήσεων του κλάδου του λιανεμπορίου, με χιλιάδες εργαζόμενους.

Στη Γαλλία ειδικά, η κατανάλωση αντιπροσωπεύει εδώ και δεκαετίες σχεδόν το ήμισυ της ανάπτυξης.

Τώρα δε, στους χαλεπούς καιρούς της οικονομικής αβεβαιότητας, το ζωνάρι έχει σφίξει.

Όπως και σε άλλες χώρες, οι Γάλλοι γίνονται όλο και πιο απρόθυμοι να ξοδέψουν.

Όμως το κάνουν όχι από επιλογή, αλλά από ανάγκη.

Προς το παρόν παραμένουν συγκριτικά λίγοι αυτοί που αλλάζουν καταναλωτικές συνήθειες για οικολογικούς λόγους.

Βραχυπρόθεσμα η πτώση της κατανάλωσης θα αποτελούσε να σημαίνει οικονομική και κοινωνική καταστροφή, με την απώλεια θέσεων εργασίας.

Μακροπρόθεσμα ωστόσο, τονίζουν ειδικοί, η στροφή στη βιώσιμη κατανάλωση θα γίνει μονόδρομος για τη διατήρηση των φυσικών πόρων και την επιβίωση ενός ολοένα και περισσότερο απειλούμενου πλανήτη.

Αλλαγή νοοτροπίας

Ο προβληματισμός αυτός υπάρχει εδώ και χρόνια.

Το 2011, όταν οι Black Fridays δεν είχαν γίνει ακόμη μόδα στην Ευρώπη, η καλιφορνέζικη Patagonia -πρωτοπόρος στη βιώσιμη ανάπτυξη στον κλάδο ένδυσης για υπαίθριες δραστηριότητες- την καμπάνια «Don’t buy this jacket».

Προέτρεπε τους καταναλωτές να μην μην αγοράσουν «αυτό το σακάκι» της εταιρείας, απλά και μόνο επειδή θα το έβρισκαν σε καλή τιμή, χωρίς πραγματικά να το χρειάζονται.

Ήταν ωστόσο η εξαίρεση στον κανόνα.

Πολλά χρόνια μετά, έχει αρχίσει να αναπτύσσεται η τάση των λεγόμενων de-influencers.

Κόντρα στη μόδα των influencers, που προσπαθούν να επηρεάσουν μέσω των social media καταναλωτικές συνήθειες και αγορές για πάσης φύσεως προϊόντα, οι αντι-ινφλουένσερς έρχονται να την αποδομήσουν.

Χαρακτηρίζουν «υπερτιμημένο» τον υλισμό, αξιολογούν προϊόντα με κριτική διάθεση και προτρέπουν τους ακολούθους τους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης να «ζυγίζουν» εάν χρειάζονται πραγματικά όσα αγοράζουν.

Μιλούν για τη βιωσιμότητα και το κόστος των αποβλήτων που σχετίζονται με συγκεκριμένες βιομηχανίες, όπως η ομορφιά και η μόδα.

Στο μεσοδιάστημα η αναπτυσσόμενη -έστω ακόμη δειλά- κυκλική οικονομία αναζωογονεί ή δημιουργεί νέους κλάδους υπηρεσιών.

Από την αγορά μεταχειρισμένων προϊόντων, έως τις επισκευές και τη συντήρηση συσκευών.

Αυτό βέβαια με τη σειρά του μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση των τιμών, λόγω αυξημένης ζήτησης, αλλά και -σε ορισμένες περιπτώσεις- σε πρακτικές εμπορικού προστατευτισμού.