Ο ύστερος Μαρξ

Από όλες τις περιόδους της ζωής και του έργου του Μαρξ, η λιγότερο μελετημένη είναι αυτή των τελευταίων χρόνων της ζωής του. Ακόμη και πρόσφατες βιογραφίες της αφιερώνουν ελάχιστες σελίδες. Αυτό σίγουρα έχει να κάνει με το γεγονός ότι το μεγαλύτερο μέρος των γραπτών του αυτής της περιόδου αποτελείται από διάφορα σημειωματάρια όπου κατέγραφε τα εξαιρετικά εκτεταμένα ως προς τη θεματική διαβάσματά του, σημειωματάρια τα οποία σταδιακά εκδίδονται στο πλαίσιο της έκδοσης MEGA2, δηλαδή της οριστικής κριτικής έκδοσης του συνόλου του έργου του, που ξεκίνησε το 1975 και ακόμη συνεχίζεται. Έχει, όμως, να κάνει και με τον τρόπο που πλευρές των επεξεργασιών του εκείνα τα χρόνια μοιάζουν να απομακρύνονται από την εικόνα του Μαρξ που μια ορισμένη μαρξιστική «ορθοδοξία» έτεινε να διαμορφώνει.

Με αυτή την περίοδο της ζωής και του έργου του Μαρξ επιλέγει να ασχοληθεί ο Μαρσέλο Μούστο, καθηγητής κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο York στο Τορόντο, στο βιβλίο του «Τα τελευταία χρόνια του Καρλ Μαρξ 1881-1883. Μια εργογραφία», που κυκλοφόρησε στα αγγλικά το 2016 και πρόσφατα σε ελληνική μετάφραση του Ορέστη Στυλιανίδη, από τις εκδόσεις Νήσος. Ο Μούστο στηρίζεται στις εκδόσεις κειμένων του Μαρξ από εκείνη την περίοδο και στα ακόμη αδημοσίευτα χειρόγραφα που βρίσκονται στο Διεθνές Ινστιτούτο Κοινωνικής Ιστορίας στο Άμστερνταμ. Περιγράφει αναλυτικά τα τελευταία χρόνια του Μαρξ, τόσο σε βιογραφικό επίπεδο όσο και σε συγγραφικό.

Το πρώτο πράγμα που αναδεικνύει το βιβλίο του Μούστο είναι η ευρυμάθεια του Μαρξ και η προσπάθειά του διαρκώς να επεκτείνει τις γνώσεις του, ακόμη και σε αντικείμενα φαινομενικά απομακρυσμένα από τις φιλοσοφικές και οικονομικές έρευνές του. Έχοντας μια ευχέρεια με τις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, τα ενδιαφέροντά του περιλάμβαναν πέραν της πολιτικής οικονομίας τα μαθηματικά, τη φυσιολογία, τη γεωλογία, την ορυκτολογία, τη γεωπονία, τη χημεία και τη φυσική.

Μελέτη των προκαπιταλιστικών κοινωνιών

Μεγάλο χρόνο αφιέρωσε ο Μαρξ εκείνη την περίοδο σε μελέτες που αφορούσαν τις προκαπιταλιστικές κοινωνίες, τις περιοχές που  βρίσκονταν υπό αποικιοκρατικό ζυγό αλλά και εκτεταμένες εθνολογικές και ιστορικές μελέτες. Επικεντρώνει στην προϊστορία, την εξέλιξη των οικογενειακών μορφών, την κατάσταση των γυναικών, την προέλευση των σχέσεων ιδιοκτησίας, τις προκαπιταλιστικές οικονομικές μορφές. Ταυτόχρονα, στα «Οικονομικά σημειωματάρια» κάνει επισημαίνει τις ρατσιστικές συνδηλώσεις αρκετών από τις ανθρωπολογικές μελέτες που διάβαζε. Κομμάτι της δραστηριότητας του Μαρξ εκείνη την περίοδο και η σύνταξη του «Εργατικού Ερωτηματολόγιου» για λογαριασμό της Ομοσπονδίας Σοσιαλιστών Εργατών της Γαλλίας, ένα κείμενο που στη δεκαετία του 1960 οι Ιταλοί εργατιστές θα θεωρήσουν υπόδειγμα για τη δική τους αντίληψη της εργατικής έρευνας.

Ουσιαστικά, ο Μαρξ προσπαθούσε να ανασυνθέσει τη σύνθετη ιστορία της μετάβασης από την αρχαιότητα έως τον καπιταλισμό. Αυτό που προκύπτει από την ανάλυση του Μούστο είναι ότι ο Μαρξ δεν ήταν οπαδός μιας άκαμπτης αντίληψης της ιστορικής προόδου και υπήρχε μεγάλη απόσταση ανάμεσα στη σκέψη του Μαρξ και μια παράδοση μαρξιστικού εξελικτικισμού που υποστήριξε μια γραμμική αντίληψη της ιστορικής προόδου, με συγκεκριμένα στάδια από τα οποία υποτίθεται ότι έπρεπε να περάσουν όλες οι κοινωνίες μέχρι την τελική εμφάνιση του κομμουνισμού. Αντιθέτως, ο Μαρξ «επεσήμανε την ιδιοτυπία των ιστορικών συνθηκών, τις πολλαπλές δυνατότητες που προσφέρει η πάροδος του χρόνου και τον κεντρικό ρόλο της ανθρώπινης παρέμβασης στη διαμόρφωση της πραγματικότητας και την επίτευξη αλλαγής» (σ. 67).

Από την αγροτική κοινότητα στον κομμουνισμό;

Το ζήτημα εάν υπάρχει μια αναπόδραστη ιστορική ακολουθία ανάμεσα στον καπιταλισμό και τον κομμουνισμό δεν είχε μόνο θεωρητικό χαρακτήρα αλλά και πολιτικό, καθώς για τα εργατικά κινήματα σε χώρες όπου ακόμη δεν είχε κυριαρχήσει ο καπιταλισμός ετίθετο το ερώτημα εάν έπρεπε να επιδιώξουν την ανάπτυξη του καπιταλισμού ως προϋπόθεση για τον σοσιαλισμό, πρώτα και κύρια τη Ρωσία. Ο Μαρξ αναμετριέται με αυτό το ζήτημα μέσα από τη μελέτη Ρώσων σοσιαλιστών όπως ο Νικολάι Τσερνισέφσκι και την επικοινωνία με την ναρόντνικη αγωνίστρια Βέρα Ζάσουλιτς. Το ερώτημα ήταν είναι εάν στη Ρωσία μπορούσε να υπάρξει πέρασμα από την αγροτική κοινότητα, την ομπτσίνα, στον σοσιαλισμό ή εάν αντιθέτως ήταν αναγκαίο ένα πέρασμα από τον καπιταλισμό.

Το ερώτημα απασχολεί ιδιαίτερα τον Μαρξ και όπως δείχνει ο Μούστο αυτό φαίνεται από τα μακροσκελή προσχέδια της απάντησης στη Ζάσουλιτς που συντάσσει. Η τελική του απάντηση θα είναι αρκετά συντομότερη των προσχεδίων, όμως ακόμη και έτσι κάνει σαφές ότι ο Μαρξ καθόλου δεν σκεφτόταν με όρους ενός υποχρεωτικού περάσματος από την καπιταλιστική ανάπτυξη ως προϋπόθεση για τον σοσιαλισμό και ότι μια μετάβαση από την αγροτική κοινότητα στον σοσιαλισμό ήταν ένα πραγματικό ενδεχόμενο, δείχνοντας πόσο απείχε η σκέψη του από μια αντίληψη που θα έβλεπε τον σοσιαλισμό ως απλή προέκταση της ανάπτυξης των καπιταλιστικών παραγωγικών δυνάμεων.

Ο θάνατος του Μαρξ στις 14 Μαρτίου 1883, ύστερα από μια περίοδο επιδείνωσης της υγείας του (αλλά και το βάρος της θλίψης από την απώλεια της συζύγου του) έβαλε τέλος σε ένα έργο εν εξελίξει και πολύ πιο ανοιχτό από όσο ήθελαν να πιστέψουν αρκετοί από τους μετέπειτα μαρξιστές.

 «Ο αγώνας»

Ο Μούστο υπενθυμίζει τη συνέντευξη που δίνει ο Μαρξ στον Αμερικανό δημοσιογράφο Τζον Σουίντον, τον Αύγουστο του 1880. Στο τέλος της συνομιλίας ρωτά τον Μαρξ για το νόημα της ύπαρξης, όπως περιγράφει ο δημοσιογράφος αφού ο νους του Μαρξ  «για μια στιγμή αναδιπλώθηκε προς τα μέσα, ενώ κοίταζε τη φουρτουνιασμένη θάλασσα μπροστά του και το ανήσυχο πλήθος στην παραλία», στο τέλος απάντησε «ο αγώνας!».