Σεξ, βία, φως και σκιά: Η ατελείωτη γοητεία του Καραβάτζιο

Γιατί ο Καραβάτζιο (1571-1610) είναι τόσο συναρπαστικός; Το 2022 κυκλοφόρησε η γαλλο-ιταλική συμπαραγωγή Caravaggio’s Shadow, σε σκηνοθεσία του Michele Placido- το 2023 είδε το φως της δημοσιότητας το Ecce Homo της Μαδρίτης, ένας πίνακας του οποίου η ιδιοκτησία βρίσκεται ακόμη στα χέρια δικηγόρων, όχι χωρίς κάποια διαμάχη, το Μουσείο Capodimonte της Νάπολης δάνεισε το καλοκαίρι του 2023 στο Λούβρο μερικούς πίνακες του Λομβαρδού- «Η Σαλώμη δέχεται το κεφάλι του Ιωάννη του Βαπτιστή» βρήκε επιτέλους έναν οριστικό χώρο στη νέα γκαλερί των Βασιλικών Συλλογών της Μαδρίτης, και ακόμη και το Μουσείο Prado της Ισπανίας εκθέτει την αποκατάσταση του Δαυίδ με το κεφάλι του Γολιάθ.

Το έργο αυτό έχει το δικό του «καραβατζιακό» μυστήριο. Κανείς δεν γνωρίζει πώς βρέθηκε στην πινακοθήκη της Μαδρίτης.

Επίσης, στη νέα έκθεση της χρονιάς στο Λονδίνο, με τίτλο The Last Caravaggio (18 Απριλίου – 21 Ιουλίου 2024), «Το μαρτύριο της Αγίας Ούρσουλας», 1610, που παραχωρήθηκε γενναιόδωρα από τη συλλογή Intesa Sanpaolo (Gallerie d’Italia – Νάπολη), θα παρουσιαστεί μαζί με το άλλο ύστερο έργο του Ιταλού καλλιτέχνη από τη συλλογή της Εθνικής Πινακοθήκης, «Η Σαλώμη δέχεται το κεφάλι του Ιωάννη του Βαπτιστή», περίπου 1609-10.

«Η Σαλώμη δέχεται το κεφάλι του Ιωάννη του Βαπτιστή», περίπου 1609-10 / Photo: Wikimedia Commons

Μεταμόρφωσε πόρνες σε παρθένες

Τι κρύβεται πίσω από τους καμβάδες του Ιταλού δασκάλου και προκαλεί τόσο μεγάλο ενδιαφέρον; Μια τραγική ζωή, η επανάσταση στη ζωγραφική, η σεξουαλικότητά του, η βία ή το ότι μεταμόρφωσε πόρνες σε παρθένες;

«Είναι λίγο απ’ όλα αυτά. Το έργο του είναι διαχρονικό και αγγίζει την ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης, χρησιμοποιώντας πραγματικά μοντέλα, και αυτό έχει απήχηση στον 21ο αιώνα», λέει ο David García, επικεφαλής της ιταλικής ζωγραφικής στο Μουσείο Prado. «Χωρίς να ξεχνάμε την αμφιφυλοφιλία του ή έναν κάπως πρόωρο θάνατο για το προσδόκιμο ζωής του 17ου αιώνα».

Αυτή είναι η ακαδημαϊκή εξήγηση. Το να περπατάς στους δρόμους της Ρώμης όταν ο ζωγράφος ήταν ζωντανός ήταν διαφορετικό. Ο Λομβαρδός ήταν ένας εξαιρετικός ζωγράφος, τον οποίο ξεπερνούσε μόνο ο «θεϊκός» Μιχαήλ Άγγελος (με τον οποίο θα συγκρινόταν σε όλη του τη ζωή). Η Εκκλησία τον απέρριπτε και όμως τον θαύμαζε. Και, επίσης, ήταν δολοφόνος.

«Το έργο του είναι διαχρονικό και αγγίζει την ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης, χρησιμοποιώντας πραγματικά μοντέλα, και αυτό έχει απήχηση στον 21ο αιώνα»

«Το μαρτύριο της Αγίας Ούρσουλας», 1610 / Photo: Wikimedia Commons

Το άγχος της ύπαρξης

Κατά τη διάρκεια των 14 ετών (1592-1606) που πέρασε στη Ρώμη -μέχρι να σκοτώσει τον εγκληματία Ranuccio Tomassoni σε μια μονομαχία- αντιμετώπισε αμέτρητες αιματηρές διαμάχες. Αλλά, μακριά από τα στερεότυπα, δεν ήταν ποτέ τρελός, αλλά μάλλον ένας άνθρωπος του 17ου αιώνα – όπου η τιμή και το θάρρος ξεπερνούσαν τη ζωγραφική – στριμωγμένος από μια βίαιη κοινωνία. Ούτε καν οι πόρνες δεν ανακούφιζαν το άγχος της ύπαρξης.

«Ψεύτρα, τεμπέλα, τσούλα. Θα σου πετάξω μια γ@μημένη γλάστρα στα μούτρα! Άσε τον δήμιο να σε γ@μήσει και να σου το βάλει στον κώλο!». Αυτές οι προσβολές – που διασώθηκαν από τα Κρατικά Αρχεία της Ρώμης και καταγράφηκαν από τον συγγραφέα Andrew Graham-Dixon στη βιογραφία του – απευθύνονται σε μια εταίρα, από τον καλλιτέχνη, η οποία το 1602 δεν ήθελε να κοιμηθεί μαζί του.

Ο ίδιος οδηγήθηκε ενώπιον δικαστή για επίθεση. Παραμόρφωσε την πόρνη με ένα sfregio (κόψιμο). Η «εκδίκησή» του συνίστατο στο σκίσιμο του προσώπου με μαχαίρι. Στη Νάπολη, χρόνια αργότερα, ο Καραβάτζιο υπέστη την ίδια τιμωρία, από την οποία επέζησε, για άλλη μια φορά, ως ένα από τα πολλά θαύματα που φώτισε στον καμβά κατά τη διάρκεια μιας ταραχώδους ζωής 39 ετών.

Δείτε το τρέιλερ του Caravaggio’s Shadow

Μια ομάδα εταίρες-μοντέλα

Η εποχή που σπούδαζε υπό τον Simone Peterzano, τον Antiveduto Gramatica ή τον Cavaliere d’Arpino από τρυφερή ηλικία είχε περάσει ανεπιστρεπτί. Μόλις που έμαθε να αναμειγνύει χρώματα. Ο Καραβάτζιο ήταν αυτοδίδακτος και χρησιμοποιούσε μια ομάδα εταίρων-μοντέλων. Ήταν νταβατζής; Ίσως αυτό να εξηγούσε την άστατη νυχτερινή του ζωή.

Είχε δύο αγαπημένες: Την Fillide Melandroni (η οποία είχε ποζάρει ως Μαρία Μαγδαληνή στην Έκσταση, στην Ιουδήθ που αποκεφαλίζει τον Ολοφέρνη και ως Αγία Αικατερίνη στη συλλογή Thyssen στη Μαδρίτη, καθώς και στη Μάρθα και Μαρία Μαγδαληνή) και την Anna Bianchini (η κοντή κοκκινομάλλα, η οποία εμφανίζεται στη Μετανιωμένη Μαγδαληνή και στην Ανάπαυση στη φυγή στην Αίγυπτο). Και οι δύο εκπορνεύτηκαν από τις μητέρες τους.

Κατά τη διάρκεια των 14 ετών (1592-1606) που πέρασε στη Ρώμη -μέχρι να σκοτώσει τον εγκληματία Ranuccio Tomassoni σε μια μονομαχία- αντιμετώπισε αμέτρητες αιματηρές διαμάχες

Photo: Wikimedia Commons

Μεταξύ καρναβαλιού και νηστείας

Ο Καραβάτζιο έβαλε τα όρια. Ούτε ο Ribera, ούτε ο Rembrandt, ούτε ο Georges de La Tour μπορούν να γίνουν κατανοητοί χωρίς τους δικούς του πίνακες, ούτε και το (σημερινό) ενδιαφέρον για τη σεξουαλικότητα του ζωγράφου. «Οι σύγχρονες αντιλήψεις για τη σεξουαλική ταύτιση δεν έχουν νόημα όταν εφαρμόζονται στον 17ο αιώνα, με τις δικές του ερμηνείες για την τιμωρητέα κοινωνική συμπεριφορά», λέει ο Keith Christiansen, ειδικός στην τέχνη της Λομβαρδίας.

«Είναι τεκμηριωμένο ότι είχε κάποιου είδους σχέση με γυναίκες. Η οικειότητά του με τους άνδρες παραμένει καθαρή εικασία. Ποτέ δεν κατηγορήθηκε για σοδομισμό«. Φυσικά, συνέχισε να ζωγραφίζει. Αλλά μεταξύ του 1603 και του 1606 έφτασαν μόνο τρεις παραγγελίες. Ο Καραβάτζιο ήταν ανήσυχος. Όμως, σε μια μονομαχία στις 28 Μαΐου 1606, έκοψε τη μηριαία αρτηρία ενός νταβατζή ονόματι Tomassoni, ο οποίος αιμορράγησε μέχρι θανάτου. Σύντομα εκδόθηκε ένα bando capitale (επικήρυξη). Οποιοσδήποτε στο Παπικό Κράτος μπορούσε να σκοτώσει τον ζωγράφο και να λάβει την αμοιβή.

Από τότε, ο Καραβάτζιο βρισκόταν σε φυγή (μαζί με το μοντέλο του και πιθανώς τον εραστή του, τον Τσέκο) και σταμάτησε μόνο όταν πέθανε στο Πόρτο Έρκολε – 50 μίλια από την ιταλική πρωτεύουσα – στις 18 ή 19 Ιουλίου 1610. Η απόδρασή του παραμένει ανεξήγητη. Βρήκε καταφύγιο στα βουνά της Αλβανίας (κοντά στη Ρώμη), ταξίδεψε στη Νάπολη (προστατευόμενος από την Constanza Colonna και τον γιο της Fabrizio), όταν θεωρούνταν ήδη ο καλύτερος ζωγράφος της Ιταλίας.

Όμηρος του χαρακτήρα του

Στο αποκορύφωμα της φήμης του πήγε στη Μάλτα (1607), όπου άφησε τον εντυπωσιακό Αποκεφαλισμό του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή στο ορατόριό του, και κατάφερε να χειροτονηθεί ιππότης του Masterful Obedience.

Ωστόσο, όμηρος του χαρακτήρα του, επιτέθηκε στον κόμη Della Vezza, ιππότη της Δικαιοσύνης. Αν και, και πάλι, κατάφερε να δραπετεύσει, αυτή τη φορά από μια φυλακή σε βράχο, ίσως με τη βοήθεια των Colonna, στις Συρακούσες (Σικελία) τον Οκτώβριο του 1608.

Τον επόμενο χρόνο επέστρεψε στη Νάπολη και έμεινε στο παλάτι Colonna στην Chiaia. Τότε έπρεπε να ζωγραφίσει το Ecce Homo που βρίσκεται σήμερα στη Μαδρίτη. Εκεί, είχε ένα κακό προαίσθημα. Δέχθηκε επίθεση στην Osteria del Cerriglio, ένα είδος ταβέρνας και πορνείου, από τον Della Vezza και τη συνοδεία του και έμεινε ανάπηρος. Χωρίς να αφιερώσει χρόνο για να αναρρώσει, ταξίδεψε στη Ρώμη με μια φελούκα. Μαζί του πήρε αρκετούς πίνακες ζωγραφικής. Το bando capitale είχε, επιτέλους, ανακληθεί. Όμως αρρώστησε και δεν έφτασε ποτέ στον προορισμό του.

Σύντομα εκδόθηκε ένα bando capitale (επικήρυξη). Οποιοσδήποτε στο Παπικό Κράτος μπορούσε να σκοτώσει τον ζωγράφο και να λάβει την αμοιβή

Photo: Wikimedia Commons

Αιώνες λήθης πέρασαν

«Το στυλ Καραβάτζιο είχε γενικό αντίκτυπο, αν και διήρκεσε μόνο μία γενιά. Όταν ο ιστορικός Luigi Lanzi (1732-1810) μελέτησε τον 17ο αιώνα, ο καλλιτέχνης που του φάνηκε καθοριστικός ήταν ο Annibale Carracci, όχι ο Καραβάτζιο. Και οι περισσότεροι σύγχρονοι θα συμφωνούσαν», εξηγεί ο Keith Christiansen.

Εν τω μεταξύ, ο ειδικός Bernard Berenson (1865-1959) υποστήριξε ότι η γοητεία που ασκούσε ο ζωγράφος ήταν συνέπεια περισσότερο της ζωής του παρά του έργου του. Μήπως ο θάνατος τόσο νέος βοήθησε στη δημιουργία του μύθου; «Για μένα, αυτή η πληροφορία δεν λέει την ιστορία», διαφωνεί ο ειδικός Nicola Spinosa. Στην Ισπανία, θεωρούνταν καλός ζωγράφος, αλλά «από μακριά».

«Ποιος είναι αυτός ο Καραβάτζιο;»

Ο ιστορικός Ρομπέρτο Λόνγκι (1890-1970) ήταν αυτός που ανέκτησε τη φήμη του Καραβάτζιο ως μεγάλου ζωγράφου από το σκονισμένο παράθυρο της αναζήτησης της τέχνης και του παρελθόντος. Το 1951 οργάνωσε την πρώτη έκθεση για τη μεγαλοφυΐα του στο Βασιλικό Παλάτι του Μιλάνου απαντώντας στο ερώτημα «ποιος είναι αυτός ο Καραβάτζιο;».

Τα θέματα της ζωγραφικής του είναι πάντα επίκαιρα: Η αξιοπρέπεια των φτωχών, η αδικία και η λύτρωση του ανθρώπου. Μια μοναδική ζωή ανάμεσα στο καρναβάλι και τη Σαρακοστή, ανάμεσα στην Εκκλησία και το πορνείο. Ένας μύθος του 17ου αιώνα.

*Με στοιχεία από elpais.com