Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Η μετάβαση από την κλασική ελληνική στην ελληνιστική κοινή (Μέρος Α’)

Έως τον 5ο αιώνα π.Χ. βασικό χαρακτηριστικό της ελληνικής γλώσσας υπήρξε η διαλεκτική ποικιλία, καθώς και η έλλειψη μιας πραγματικά κυρίαρχης διαλέκτου, η οποία θα διεκδικούσε το ρόλο ενός μέσου επικοινωνίας όλων των Ελλήνων. Το ρόλο αυτόν ανέλαβε εντέλει η διάλεκτος της Αθήνας, της ισχυρότερης πόλης-κράτους της αρχαιότητας, του μεγαλύτερου καλλιτεχνικού και πνευματικού κέντρου του ελληνικού κόσμου. Η περίφημη αττική διάλεκτος του 5ου και του 4ου αιώνα π.Χ. –ακριβέστερα δε, η ομιλούμενη στον ευρύτερο ελληνικό χώρο αττικοϊωνική διάλεκτος– γνώρισε τέτοια γεωγραφική εξάπλωση και τέτοιο βαθμό διείσδυσης στο χώρο της γραμματείας, ώστε εξισώθηκε κατ’ ουσίαν με την κλασική ελληνική. Καθοριστικής σημασίας για την εξέλιξη αυτήν υπήρξαν οι κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου –και το συνακόλουθο εποικιστικό ρεύμα–, καθώς η αττική διάλεκτος, ως επίσημο γλωσσικό όργανο της μακεδονικής αριστοκρατίας, διαδόθηκε στα πέρατα του κόσμου και μετεξελίχθηκε στην ελληνιστική κοινή, η οποία αποτέλεσε τη lingua franca στη μεσογειακή λεκάνη και στην Ανατολή επί τρεις τουλάχιστον αιώνες.

Αναλυτικότερα, οι γραπτές μορφές της αττικής διαλέκτου έγιναν κατά τη διάρκεια του 5ου αιώνα π.Χ. όχι μόνο η επίσημη γλώσσα του διοικητικού μηχανισμού της αθηναϊκής επικράτειας αλλά και η γλώσσα με την οποία εκφραζόταν ο κλασικός ελληνικός πολιτισμός στο πεδίο της λογοτεχνίας. Η λογοτεχνική αυτή γλώσσα αναπτύχθηκε υπό την επίδραση ιωνικών προτύπων που προϋπήρχαν, με αποτέλεσμα να εμφανιστούν γλωσσικοί νεωτερισμοί, οι οποίοι μάλιστα κατάφεραν να διεισδύσουν ακόμα και στο συντηρητικό γλωσσικό όργανο που χρησιμοποιούσε η αθηναϊκή γραφειοκρατία. Πολύ γρήγορα –και με τις σημαντικές πληθυσμιακές μετακινήσεις συνεπεία της ραγδαίας εξάπλωσης της αθηναϊκής κυριαρχίας να συντελούν ουσιωδώς προς αυτήν την κατεύθυνση– οι δύο διάλεκτοι, η αττική και η ιωνική, άρχισαν να συγχωνεύονται. Η υπερτοπικής εμβέλειας γλωσσική μορφή που προέκυψε από τις εν λόγω διαδικασίες, γνωστή ως μεγάλη αττική, καθιερώθηκε από τον 4ο αιώνα π.Χ. ως γλώσσα της πεζογραφίας σε όλον τον ελληνικό κόσμο, ενώ η διοικητική μορφή της χρησίμευσε ως πρακτικό εργαλείο επικοινωνίας μεταξύ Ελλήνων και ξένων προς διεκπεραίωση διακρατικών υποθέσεων και διεθνών συναλλαγών.

Όταν η αθηναϊκή πόλη-κράτος άρχισε να φθίνει, ήταν η μακεδονική αυλή εκείνη που υιοθέτησε ως επίσημη γλώσσα την αττική διάλεκτο, ενόσω πάσχιζε να συνδεθεί με τον ανώτερο ελληνικό πολιτισμό και να κάνει χρήση μιας γλώσσας μεγάλου κύρους, ανάλογης των αυτοκρατορικών της βλέψεων. Η επιλογή αυτή αποδείχθηκε καίρια, καθώς η μεγάλη αττική, την οποία χρησιμοποιούσε η μακεδονική αριστοκρατία για τις διοικητικές της ανάγκες, μεταφέρθηκε –όπως είχε διαμορφωθεί την εποχή εκείνη– διά των μακεδονικών κατακτήσεων σε ολόκληρη την Ανατολική Μεσόγειο και στα ασιατικά εδάφη μέχρι τα σύνορα της Ινδίας. Η γλωσσική αυτή μορφή κατέστη έκτοτε η διευρυμένη κοινή, η κοινή του ελληνιστικού κόσμου, η οποία χρησιμοποιήθηκε προϊόντος του χρόνου και για λογοτεχνικούς σκοπούς.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, οι κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου, διαμέσου των οποίων η αττική διάλεκτος, ως επίσημο γλωσσικό όργανο της μακεδονικής αριστοκρατίας, διαδόθηκε στα πέρατα του κόσμου.