Οι 5 απαγορευμένοι πίνακες ζωγραφικής Ρώσων καλλιτεχνών που προκάλεσαν σκάνδαλο

Η λογοκρισία της τέχνης, – δυστυχώς – δεν αποτελεί σπάνιο φαινόμενο σε όλο τον κόσμο. Καθώς η τέχνη, πολλές φορές είναι συνυφασμένη με την πολιτική, κοινωνική και θρησκευτική ζωή της χώρας, πολλά καθεστώτα, όχι μόνο απολυταρχικά αλλά και δημοκρατικά, έχουν προσπαθήσει να φιμώσουν καλλιτέχνες και καλλιτέχνιδες, μέσα από την απομάκρυνση των έργων τους από μουσεία και εκθέσεις, είτε μέσω προσωπικής επίθεσης προς τον/την ίδιο τον/την δημιουργό.

Παρακάτω ακολουθούν πέντε σημαντικά έργα, τα οποία δέχθηκαν λογοκρισία στην Ρωσία.

Vasily Vereshchagin | Η αποθέωση του πολέμου

Ο Vasily Vereshchagin καταξιώθηκε ως ζωγράφος σκηνών μάχης- ο πόλεμος είναι το κύριο θέμα των έργων του. Όμως, στους πίνακες του δεν θα συναντήσετε μεγαλεπήβολες μάχες, θριαμβευτικές πορείες ή νικηφόρους αξιωματικούς. Δεν απεικόνιζε την «παρελάζουσα» πλευρά του εμφυλίου πολέμου στο Τουρκεστάν, αλλά τις επιπτώσεις του και τη φρίκη που κρύβεται πίσω από τις πανηγυρικές νίκες.

«Δεν είναι ακόμη καιρός για αυτόν τον πίνακα, είναι αλάτι που ρίχνεται σε μια ανοιχτή πληγή»

Η «Αποθέωση του πολέμου» ήταν ένας από αυτούς τους πίνακες. Υπήρχε ένα χαραγμένο μήνυμα στο κάδρο του πίνακα: «Σε όλους τους μεγάλους κατακτητές, στο παρελθόν, στο παρόν και στο μέλλον». Ο καλλιτέχνης επινόησε την ιδέα αυτού του πίνακα ως την αποκορύφωση της σειράς του Τουρκιστάν.

Tretyakov Gallery

Αλλά, όταν ο Vereshchagin εξέθεσε το έργο του στην Αγία Πετρούπολη, πυροδότησε μακροχρόνιες, έντονες συζητήσεις. Κρίθηκε ως ισχυρή μομφή κατά των αυτοκρατορικών φιλοδοξιών της Ρωσίας και οι επίσημες αρχές κατήγγειλαν τα έργα του Vereshchagin.

Η ελίτ της εποχής, εν τω μεταξύ, αδιαφόρησε πλήρως για τα έργα του. Ο ζωγράφος δεν μπορούσε να το αντιμετωπίσει αυτό- σε κατάσταση νευρικής κρίσης, έκαψε άλλους τρεις πίνακες της σειράς, οι οποίοι αποτέλεσαν επίσης αντικείμενο μιας ιδιαίτερα σφοδρής κριτικής.

Ilya Repin | «Ο Ιβάν ο Τρομερός και ο γιος του Ιβάν»

Αυτός ο πίνακας του Ilya Repin προξενεί ανάμεικτα συναισθήματα μέχρι και σήμερα. Για παράδειγμα, το 2018, ένας άνεργος άνδρας από το Voronezh με το όνομα Igor Podporin όρμησε πάνω του στην έκθεση «Στη Μόσχα! Στη Μόσχα! Στη Μόσχα!» στην πρωτεύουσα. Το σχέδιό του ήταν να καταστρέψει τον πίνακα- αφότου συνελήφθη, περιέγραψε το κίνητρο του ως εξής: «Ήμουν πολύ εξοργισμένος με τον πίνακα του Repin. Οι ξένοι έρχονται εδώ, αν τον δουν – τι θα σκεφτούν για τον Ρώσο τσάρο μας; Και για εμάς; Αυτό είναι μια πρόκληση εναντίον του ρωσικού λαού, ώστε οι άλλοι να μας φέρονται άσχημα».

Η Ορθόδοξη Εκκλησία αποκάλεσε τον πίνακα αυτό «ακόλαστο, ανήθικο, αλαζονικό και χλευαστικό» και απείλησε να τον κάψει- κατηγόρησε επίσης τον καλλιτέχνη ότι χλευάζει την εικόνα του ρωσικού χριστιανισμού

Σύμφωνα με την ιστορία, ο Ιβάν ο Τρομερός κρατά στα χέρια του τον ετοιμοθάνατο γιο του Ιβάν, τον οποίο ο ίδιος έχει σκοτώσει. Για την ακρίβεια, οι ιστορικοί δεν μπόρεσαν να βρουν καμία πληροφορία που να καταρρίπτει αυτόν τον θρύλο, οπότε το εν λόγω ζήτημα προκαλούσε διαχρονικά θερμές διαμάχες. Κάποιοι έχουν υπογραμμίσει την ιστορική ανακρίβεια της αφήγησης, ενώ άλλοι κατηγορούν τον ζωγράφο για έλλειψη σεβασμού προς τις αρχές και για συκοφαντική δυσφήμιση.

Tretyakov Gallery

Οι ίδιες οι αρχές, μετά την πρώτη έκθεση, αντέδρασαν με ομοφωνία – απαγορεύοντας το έργο ζωγραφικής. «Σήμερα, είδα αυτόν τον πίνακα και δεν μπορούσα να τον κοιτάξω χωρίς απέχθεια. (…) Ένα εκπληκτικό έργο σήμερα χωρίς ιδανικά, μόνο με την αίσθηση του γυμνού ρεαλισμού με τάση για κριτική και καταγγελία» – αυτό έγραψε ο Αρχιεισαγγελέας της Αγιωτάτης Συνόδου με το επώνυμο Pobedonostsev σε επιστολή του προς τον Τσάρο Αλέξανδρο Γ΄-.

Vladimir Makovsky | Khodynka και After Khodynka Vagankovo Cemetery

Οι καθημερινές σκηνές παραμένουν οι καλύτερες και πιο διάσημες ανάμεσα στα έργα του Vladimir Makovsky – με παιδιά, αγρότες και φτωχούς. Κάποτε, όμως, ο ζωγράφος έγινε μάρτυρας ενός από τα πιο φρικιαστικά συμβάντα κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Νικόλαου Β’: υπήρξε παρών στην τραγωδία στο πεδίο Khodynka – μια μαζική σύνθλιψη του πλήθους το 1896 κατά τη διάρκεια της στέψης του Νικόλαου Β’ στα περίχωρα της Μόσχας.

Vladimir Makovsky. ‘Khodynka’

Χιλιάδες άνθρωποι ήρθαν τότε για να παραλάβουν τα δώρα που τους είχαν υποσχεθεί με την ευκαιρία της στέψης- αρκετοί φοβήθηκαν ότι δεν θα επαρκούσαν τα δώρα για όλους και ξεκίνησαν να σπρώχνονται για να φτάσουν στα σημεία διανομής. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, 1.389 άνθρωποι πέθαναν εξαιτίας αυτής της τραγωδίας.

Ο θάνατος αυτών των ανθρώπων κλόνισε τον Makovsky. Ο καλλιτέχνης επρόκειτο να δηµιουργήσει έναν πίνακα που θα ακολουθούσε το τέλος αυτού του γεγονότος και εν τέλει το έκανε µετά την τραγωδία. Για τα επόμενα πέντε χρόνια δούλευε πάνω στους πίνακές του «Khodynka» και «After Khodynka». Vagankovo Cemetery’. Στους πίνακες αυτούς απεικονίζονταν τα θύματα της πολύνεκρης τραγωδίας.

Vladimir Makovsky. ‘After Khodynka. Vagankovo Cemetery’

Το 1901, το ‘Khodynka’ αφαιρέθηκε από την έκθεση Peredvizhniki, μετά από λογοκρισία. Στον καλλιτέχνη παραδόθηκε ένα σημείωμα από τον Γενικό Κυβερνήτη της Μόσχας το οποίο ανέφερε: «Δεν είναι ακόμη καιρός για αυτόν τον πίνακα, είναι αλάτι που ρίχνεται σε μια ανοιχτή πληγή».

Nikolai Ge | Τι είναι η Αλήθεια;

Αυτός ο πίνακας του Nikolai Ge αναπαριστά ένα επεισόδιο από τη δίκη του Ιησού Χριστού από τον εισαγγελέα Πόντιο Πιλάτο, και συγκεκριμένα όταν ο Πιλάτος υποβάλλει στον Ιησού μια ερώτηση που τότε έμεινε αναπάντητη. Ο πίνακας αυτός παρουσιάστηκε για πρώτη φορά σε έκθεση του Peredvizhniki το 1890, αλλά δημιούργησε έντονες αντιδράσεις και απομακρύνθηκε από την έκθεση με εντολή της Ιεράς Συνόδου.

Tretyakov Gallery

Το ζήτημα ήταν ότι δεν εναρμονιζόταν τότε ούτε με την πολιτιστική, ούτε με την εκκλησιαστική, ούτε με την καλλιτεχνική παράδοση. Ο Ιησούς στέκεται στη σκοτεινή σκιά, ενώ η μορφή του Πόντιου Πιλάτου λιάζεται στο φως του ήλιου – αυτό ερχόταν σε αντίθεση με την παλαιότερη παράδοση που ερμήνευε τον Ιησού ως άνθρωπο του απόλυτου φωτός.

Ο Ιησούς μοιάζει εξαντλημένος και μικροκαμωμένος, στερούμενος σπουδαιότητας σε σύγκριση με τον εισαγγελέα. Όχι μόνο η Ορθόδοξη Εκκλησία, αλλά και πολλοί καλλιτέχνες δεν μπορούσαν να το δεχτούν αυτό. Αρχικά, ο συλλέκτης Pavel Tretyakov αρνήθηκε ακόμη και να αγοράσει αυτό το έργο, αλλά, αργότερα, ο Λέων Τολστόι τον έπεισε να αλλάξει γνώμη.

Vasily Perov | Πασχαλινή λιτανεία σε ένα χωριό

Τον 19ο αιώνα, η πίστη και η εκκλησία βρέθηκαν σταδιακά ενώπιον της αμφισβήτησης και οι εικόνες και οι «υπηρέτες» τους αντιμετώπιζαν επικρίσεις- ο Vasily Perov επίσης δεν ήταν κάποιος που έμεινε με σταυρωμένα τα χέρια. Σύμφωνα με τη γνώμη της Ορθόδοξης Εκκλησίας, η «Πασχαλινή λιτανεία» έφερε τα πάνω κάτω στην εικόνα μιας από τις κύριες θρησκευτικές τελετές: η πομπή δεν εξέρχεται από μια εκκλησία, όπως θα έπρεπε, αλλά από μια παλιά καλύβα, ενώ ένας μεθυσμένος ιερέας συνθλίβει ένα αυγό, ένα από τα σύμβολα του Πάσχα. Ολόκληρη η πομπή περπατάει άτσαλα- υπάρχει ένα κενό στα μάτια των συμμετεχόντων.

Tretyakov Gallery

Η Ορθόδοξη Εκκλησία αποκάλεσε τον πίνακα αυτό «ακόλαστο, ανήθικο, αλαζονικό και χλευαστικό» και απείλησε να τον κάψει- κατηγόρησε επίσης τον καλλιτέχνη ότι χλευάζει την εικόνα του ρωσικού χριστιανισμού. Ο ίδιος ο Αλέξανδρος Β’ θέλησε να στείλει τον Perov στη Σιβηρία.

Ο καλλιτέχνης, φυσικά, δεν φοβήθηκε την εξορία, καθώς καταγόταν από τη σιβηρική πόλη Τομπόλσκ. Όμως, και μόνο το γεγονός μιας τέτοιας εξαιρετικά αρνητικής αντίδρασης καθιστά αυτόν τον πίνακα έναν από τους πιο εξεγερτικούς ανάμεσα στους πίνακες του 19ου αιώνα.

*Με πληροφορίες από: Russia Beyond