Η Ευρώπη, η Ουκρανία και το ορόσημο του 2025

Περίπου 6,3 εκατομμύρια πρόσφυγες από την Ουκρανία -σχεδόν το 15% του πληθυσμού της- έχουν εγκαταλείψει την εμπόλεμη χώρα στα δύο χρόνια που μετρά στα εδάφη της η εισβολή των Ρώσων.

Υπολογίζεται ότι περίπου μόλις το ένα έκτο έχει πλέον επιστρέψει στην πατρίδα.

Η συντριπτική πλειονότητα των υπόλοιπων έχουν βρει καταφύγιο σε κράτη της ΕΕ.
Σύμφωνα με τα στοιχεία της Eurostat, 4,27 εκατομμύρια Ουκρανοί βρίσκονται υπό καθεστώς προσωρινής προστασίας σε χώρες των «27».

Προϋπάρχουσα, η σχετική κοινοτική οδηγία ενεργοποιήθηκε για τους Ουκρανούς λίγες ημέρες αφότου ξέσπασε ο πόλεμος στη χώρα τους, στα τέλη Φεβρουαρίου του 2022.

Το σύστημα παρέχει άμεση και συλλογική προστασία σε εκτοπισμένα άτομα, που δεν είναι σε θέση να επιστρέψουν στη χώρα καταγωγής τους.

Στόχος είναι να αμβλυνθεί η πίεση στα εθνικά συστήματα ασύλου και η παροχή εναρμονισμένων δικαιωμάτων στους Ουκρανούς πρόσφυγες, σε ολόκληρη την ΕΕ.

Αφορούν στην πρόσβαση στη στέγαση και στην αγορά εργασίας, στην υγειονομική περίθαλψη, στο σύστημα κοινωνικής πρόνοιας και στην εκπαίδευση για τα παιδιά.

Προσφάτως το καθεστώς προσωρινής προστασίας για τους Ουκρανούς πρόσφυγες στην ΕΕ παρατάθηκε μέχρι τις 4 Μαρτίου του 2025.

Μια ένδειξη των φόβων ότι ο πόλεμος δεν πρόκειται να τελειώσει σύντομα, αλλά και μια άτυπη συνομολόγηση των Βρυξελλών με τα προεκλογικά σχέδια -ή ευσεβείς πόθους- της κυβέρνησης Μπάιντεν στις ΗΠΑ να κρατήσει η ουκρανική άμυνα μέχρι την επόμενη χρονιά.

Όμως τα σημάδια κόπωσης από τον πόλεμο -συμμαχικής, οικονομικής και κοινωνικής- έχουν αρχίσει να γίνονται εδώ και καιρό ορατά.

Πολλώ μάλλων τώρα με την άνοδο της ακροδεξιάς ενόψει των ευρωεκλογών.

Με το μεταναστευτικό στο επίκεντρο -έναντι του οποίου έχει σκληρύνει τη στάση της ακόμη και η ίδια η ΕΕ, καθώς και επιμέρους τα κράτη μέλη- αναλυτές έχουν προειδοποιήσει εδώ και καιρό ότι ακόμη και η ad hoc θερμή υποδοχή των Ουκρανών προσφύγων μπορεί να γίνει  εύθραυστη.

Χάρτης κατανομής των 4 και πλέον εκατομμυρίων Ουκρανών προσφύγων σε καθεστώς προσωρινής προστασίας σε κράτη-μέλη της ΕΕ (Πηγή: Eurostat)

Οι «ανοιχτές αγκαλιές» κλείνουν

Σχεδόν δύο χρόνια μετά την εισβολή της Ρωσίας, η Γερμανία φιλοξενεί τους περισσότερους Ουκρανούς από οποιαδήποτε άλλη χώρα στην Ευρώπη.

Αριθμούν πάνω από 1,2 εκατομμύρια.

Αντιστοιχούν στο 28,9% επί του συνόλου τους στην ΕΕ.

Έρευνες έχουν δείξει ότι, όσον αφορά τους ενήλικες, πρόκειται κυρίως για άτομα με καλύτερη μόρφωση από τον μέσο όρο στην χώρα που άφησαν πίσω τους.

Τα δύο τρίτα των Ουκρανών προσφύγων έχουν ολοκληρώσει την τριτοβάθμια εκπαίδευση.

Για χώρες με μεγάλες ελλείψεις εργατικού δυναμικού, όπως η Γερμανία, αποτελούν ένα τεράστιο «κεφάλαιο».

Η μεγαλύτερη οικονομία της ευρωζώνης δείχνει να επενδύει σε αυτό.

Οι νεοαφιχθέντες λαμβάνουν εκπαίδευση και επαγγελματική κατάρτιση, με στόχο την ομαλή κοινωνικο-οικονομική ενσωμάτωσή τους.

Παρ’ όλα αυτά η απορρόφησή τους στην αγορά εργασίας δεν είναι η επιθυμητή.

Ενώ κατά μέσο όρο στην Ευρώπη περίπου οι μισοί Ουκρανοί πρόσφυγες έχουν βρει δουλειά, οι αριθμοί είναι πολύ χαμηλότεροι στη Γερμανία.

Μόνο το 25% των ανδρών εργάζεται. Το ποσοστό είναι ακόμη μικρότερο στις γυναίκες.

Σε άλλες χώρες όπως στην Τσεχία -όπου σήμερα βρίσκεται το 8,6% των Ουκρανών προσφύγων στην Ευρώπη- αλλά και αλλού, όπως στην Ιρλανδία που δοκιμάζεται από οξεία στεγαστική κρίση, προωθούνται μέτρα προς την αντίθετη κατεύθυνση.

Αφορούν κυρίως σε αυστηροποίηση και περικοπές παροχών προς τους Ουκρανούς πρόσφυγες.

Στη Σλοβακία, όπου το 2023 εξελέγη στην πρωθυπουργία ο φιλορώσος Ρόμπερτ Φίτσο, ο Διεθνής Οργανισμός Μετανάστευσης κατέγραψε ότι το 12% των Ουκρανών προσφύγων έχει αντιμετωπίσει διακρίσεις.

Μνημονεύει γλωσσικούς φραγμούς σε εκπαιδευτικά περιβάλλοντα ή δημόσιες υπηρεσίες, διακρίσεις σε χώρους εργασίας ή κρούσματα σχολικού εκφοβισμού σε βάρος ανηλίκων.

Στην Πολωνία, που όπου ζει ο δεύτερος μεγαλύτερος πληθυσμός Ουκρανών προσφύγων στην ΕΕ, πολλές Ουκρανές που δουλεύουν ως οικιακές βοηθοί αντιμετωπίζουν κακές ή παράνομες συνθήκες εργασίας.

Ουκρανοί πρόσφυγες κατά την άφιξή τους στη Βαρσοβία, λίγο μετά την έναρξη της ρωσικής εισβολής στη χώρα τους

Και μετά το 2025, τι;

Αν και δόθηκε παράταση μέχρι τον Μάρτιο του 2025, «η προσωρινή προστασία της ΕΕ θέτει τους Ουκρανούς πρόσφυγες σε αβέβαιη θέση, καθώς αυτή μπορεί να ανακληθεί», παρατηρεί ο ευρωπαϊκός ιστότοπος EUobserver.

«Αυτό σημαίνει ότι οι πρόσφυγες δεν θα έχουν άλλη επιλογή από το να επαναπατριστούν ακούσια, ανεξάρτητα από το τι θα επιλέξουν», εξηγεί.

Όχι και τόσο μακρινή, η προοπτική τέθηκε επί τάπητος στην άτυπη σύνοδο των υπουργών Εσωτερικών των «27», στις 25 Ιανουαρίου.

Σύμφωνα με το ουκρανικό πρακτορείο ειδήσεων Ukrinform, η ΥΠΕΣ του Βελγίου -το οποίο ασκεί το τρέχον εξάμηνο την εκ περιτροπής προεδρία της ΕΕ- άφησε ανοιχτό το ενδεχόμενο περαιτέρω παράτασης στην προσωρινή προστασία.

Όμως αυτό, προσέθεσε, θα συναποφασιστεί με την κυβέρνηση του Κιέβου. Ο προσανατολισμός της τελευταίας ωστόσο, αναφέρει το Politico, είναι άλλος.

«Η Ουκρανία διεξάγει διερευνητικές συνομιλίες με αξιωματούχους της ΕΕ για τους μελλοντικούς μεταναστευτικούς κανόνες του μπλοκ, προσπαθώντας να εξασφαλίσει ότι περισσότεροι πολίτες της θα επιστρέψουν στην πατρίδα τους το επόμενο έτος και θα ενισχύσουν την οικονομία», γράφει ο ευρωπαϊκός ιστότοπος, επικαλούμενος διπλωματικές πηγές.

Με το τέλος του πολέμου αβέβαιο, εν μέσω βαριών απωλειών στα μέτωπα του πολέμου και ελλείψεων σε μάχιμους στρατιώτες, ο Ουκρανός πρόεδρος Ζελένσκι έχει ήδη σκιαγραφήσει ένα πλαίσιο κινήτρων, προς ενθάρρυνση της επιστροφής των εκατομμυρίων προσφύγων.

Περιλαμβάνει από πληρωμές σε μετρητά, μέχρι επιδοτούμενα στεγαστικά και επιχειρηματικά δάνεια. Προφανώς κάτι τέτοιο θα πρέπει να στηριχθεί σε ένα σχέδιο ανοικοδόμησης με δυτική χρηματοδότηση και υποστήριξη.

Όμως, όπως επισημαίνει η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (UNHCR) έρευνες δείχνουν μια διαφορετική εικόνα για τις προθέσεις των Ουκρανών προσφύγων στην Ευρώπη.

Ενώ οι περισσότεροι ελπίζουν να επιστρέψουν κάποια στιγμή στην Ουκρανία, μόνο το 14% δηλώνει ότι σχεδιάζει να το κάνει στο εγγύς μέλλον.