Μήπως συμβάλλουν Ευρωπαίοι επιστήμονες και ΕΕ στο… εγκληματικό «αξιόμαχο» του Ισραηλινού Στρατού;

Μπορεί για τους Ισραηλινούς υπουργούς οι πρόσφατες εντολές των δικαστών στη Χάγη να είναι «κουραφέξαλα», αλλά για εκατοντάδες επιστήμονες σε όλη την Ευρώπη -μεταξύ αυτών και Έλληνες- το εάν ο στρατός του Μπενιαμίν Νετανιάχου τελεί εγκλήματα πολέμου και με… ευρωπαϊκό επιστημονικό expertise και χρήματα είναι μείζον θέμα.

Αλλά ας τα πάρουμε από την αρχή.

Περίπου μια δεκαετία πριν την επίθεση της Χαμάς στο Ισραήλ, τον Οκτώβριο του 2023, με θύματα εκατοντάδες αμάχους, θα προσγειωνόταν το αεροπλάνο του τότε προέδρου της Κομισιόν Χοσέ Μανουέλ Μπαρόζο στο Ισραήλ.

Λίγο πιο έξω από το Τελ Αβίβ Εκεί, στο Ρεχοβότ, θα τον περίμενε χαρούμενος ο Ντανιέλ Ζάιφμαν, ο Πρόεδρος του Ινστιτούτου Επιστημών Βάιζμαν. Η επίσκεψη όμως ήταν τέτοιας σημασίας που ο Μπαρόζο θα έσφιγγε τα χέρια και με τον πρωθυπουργό της χώρας Μπενιαμίν Νετανιάχου.

Όλοι τους υπέγραψαν τη σύνδεση του Ισραήλ στο Horizon 2020, το νέο πρόγραμμα έρευνας και καινοτομίας της ΕΕ, τη «ναυαρχίδα» της κοινοτικής χρηματοδοτικής κάνουλας για την έρευνα, την οποία κυνηγάνε ερευνητές και φορείς με το «δίκανο».

Σχεδόν για  30 σχεδόν χρόνια, από το 1996, το Ισραήλ συμμετέχει στα προγράμματα έρευνας και καινοτομίας της ΕΕ. Ειδικότερα, στο πλαίσιο του προγράμματος HorizonH2020  που διήρκεσε από το 2014 έως το 2020, Ισραηλινοί οργανισμοί -συμπεριλαμβανομένων στρατιωτικών εταιρειών και ιδρυμάτων- συμμετείχαν 2105 φορές και έλαβαν 1,28 δισ. ευρώ από Ευρωπαίους φορολογούμενους.

Oι πανεπιστημιακές επιτροπές που συχνά αναλαμβάνουν τον έλεγχο τέτοιων συνεργασιών είναι σε μεγάλο βαθμό ανίκανες να αντιμετωπίσουν το μέγεθος των εν εξελίξει συνεχιζόμενων παραβιάσεων.

Όταν τελείωσε το συγκεκριμένο πρόγραμμα, η ΕΕ συνέχισε να συνεισφέρει περίπου 480 εκατ. ευρώ στις 594 συνεργασίες με Ισραηλινούς οργανισμούς, ως μέρος του προγράμματος HorizonEurope, που ξεκίνησε να τρέχει το 2021.

Σε 122 συνεργασίες εξ’ αυτών συμμετέχουν ελληνικοί οργανισμοί, συμπεριλαμβανομένων ελληνικών πανεπιστημίων, όπως το Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών ή το Πανεπιστήμιο Κρήτης.

Μέχρι εδώ όλα είναι εντάξει ή… περίπου εντάξει.

Η χρήση της έρευνας στα χέρια των στρατηγών

Αναμφίλεκτα, η έρευνα και η καινοτομία για τη βελτίωση της ανθρώπινης ζωής και του περιβάλλοντος είναι ζωτικής σημασίας και πρέπει να χρηματοδοτείται. Αν όμως τα δισεκατομμύρια που πληρώνουν εκατομμύρια Ευρωπαίοι και Έλληνες εξυπηρετούν σκοτεινούς σκοπούς;

Υπάρχει αυξημένος κίνδυνος διπλής χρήσης και κατάχρησης των αποτελεσμάτων της έρευνας, δηλαδή χρήσης της τεχνολογίας (ή τουλάχιστον της τεχνογνωσίας) που αναπτύσσεται σε έργα που χρηματοδοτούνται από την ΕΕ για στρατιωτικούς ή άλλους σκοπούς που συντελούν στην παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων, διεθνούς δικαίου και ηθικών αξιών.

Την ώρα που τα Ισραηλινά τεθωρακισμένα  και όλος ο υπερσύγχρονος εξοπλισμός του Ισραηλινού Στρατού χρησιμοποιείται εναντίον της Γάζας, αυτά τα προγράμματα είναι ακόμα σε πλήρη λειτουργία. Υπενθυμίζεται ότι σύμφωνα με τους δικαστής στη Χάγη, υπάρχει εύλογος κίνδυνος γενοκτονίας για τους Παλαιστίνιους, μετά την ισοπέδωση της Λωρίδας της Γάζας από τον Ισραηλινό Στρατό.

Η παραπάνω εξέλιξη όμως έχει προβληματίσει μεγάλο –το σκεπτόμενο- τμήμα της ακαδημαϊκής κοινότητας στην Ευρώπη.

Σε ανοικτή επιστολή, την οποία φέρνει στην ελληνική δημοσιότητα το in, 300 περίπου ακαδημαϊκοί καλούνε την ΕΕ και ακαδημαϊκά ιδρύματα που συνεργάζονται με εταίρους οι οποίοι, άμεσα ή έμμεσα, συμβάλουν στις καταγγελόμενες παραβιάσεις διεθνούς δικαίου και θεμελιωδών δικαιωμάτων, να λάβουν άμεσα μέτρα για τη διατήρηση των ηθικών και νομικών υποχρεώσεών τους και να αντιμετωπίσουν αυτούς τους κινδύνους, όπου και αν λαμβάνουν χώρα, εντός ή εκτός της Ευρώπης.

«Ως ακαδημαϊκοί που εργαζόμαστε σε πανεπιστήμια προσηλωμένοι στα ανθρώπινα δικαιώματα και τις ηθικές αξίες, πιστεύουμε ότι η ακαδημαϊκή κοινότητα στην Ευρώπη και πέρα από αυτήν δεν μπορεί να συνεχίσει τις business as usual συνεργασίες με Ισραηλινούς και μη ισραηλινούς εταίρους, όταν αυτοί οι εταίροι είναι άμεσα ή έμμεσα συνένοχοι σε αυτά τα εγκλήματα» αναφέρουν οι επιστήμονες στην επιστολή τους.

Άραγε πως μπορούμε να ξέρουμε εάν οι Ισραηλινοί δεν διοχετεύουν στην τεχνογνωσία σε εγκληματικές πράξεις; Αυτό που προβληματίζει έντονα τους ακαδημαϊκούς είναι ότι οι πανεπιστημιακές επιτροπές ηθικής και δεοντολογίας έρευνας που συχνά αναλαμβάνουν τον έλεγχο τέτοιων συνεργασιών είναι σε μεγάλο βαθμό ανίκανες να αντιμετωπίσουν το μέγεθος και την επιτακτικότητα των εν εξελίξει συνεχιζόμενων παραβιάσεων.

Σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, τα κράτη πρέπει να λαμβάνουν προληπτικά και κατασταλτικά μέτρα για να διασφαλίσουν την εφαρμογή του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου και για την πρόληψη του εγκλήματος της γενοκτονίας.

Σύμφωνα με το δίκαιο της ΕΕ, οι θεσμοί και τα κράτη μέλη της ΕΕ πρέπει να σέβονται τα θεμελιώδη δικαιώματα και να προωθούν την εφαρμογή τους, να ελέγχουν τις εξαγωγές ειδών διπλής χρήσης, και να εφαρμόζουν την αρχή της προφύλαξης, ακόμα και σε περιπτώσεις κινδύνου για τα ανθρώπινα δικαιώματα ο οποίος δεν μπορεί να επιδειχθεί ή να μετρηθεί με επαρκή βεβαιότητα λόγω της μη διαθεσιμότητας επαρκών στοιχείων.

Επιπλέον, η έρευνα που χρηματοδοτείται από την ΕΕ στο πλαίσιο του προγράμματος HorizonEurope πρέπει να συμμορφώνεται με το δίκαιο της ΕΕ, το εθνικό δίκαιο και το διεθνές δίκαιο, συμπεριλαμβανομένων των διατάξεων προστασίας θεμελιωδών δικαιωμάτων και του ευρωπαϊκού κώδικα δεοντολογίας.

Η δυσκολία να γνωρίζεις τι κάνουν οι χαμογελαστοί… partners σου

Σε κάποιες περιπτώσεις είναι εύκολο να γνωρίζουμε εάν μέρος των ευρωπαϊκών χρημάτων πάνε σε «παραγωγούς δυστυχίας». Φερειπείν, το διακεκριμένο ισραηλινό ινστιτούτο Technion ενώ έχει προσφέρει στην έρευνα, είναι αυτό που δημιούργησε την υπερ-μπουλντούζα D9R, η οποία χρησιμοποιείται για την κατεδάφιση παλαιστινιακών σπιτιών για να ανοίξει ο δρόμος για παράνομους οικισμούς. Το ίδρυμα αυτό παίρνει μερίδιο 89,6 εκατ. ευρώ από την πίτα του Horizon.

Στη πραγματικότητα όμως, αυτό που συμβαίνει, σύμφωνα με τους υπογράφοντες, είναι ότι η εύρεση πληροφοριών σχετικά με το εάν και πώς ένας συγκεκριμένος δυνητικός ερευνητικός εταίρος μπορεί να εγείρει ζητήματα ηθικής ή ανθρωπίνων δικαιωμάτων μπορεί να είναι πολύ δύσκολη. Μπορεί, για παράδειγμα, ένας επιστημονικός φορέας να φαίνεται εξαιρετικός εκ πρώτης όψεως, αλλά οι γιατροί ενός ισραηλινού νοσοκομείου φέρεται να ζήτησαν ανοιχτά την καταστροφή όλων των νοσοκομείων στη Γάζα, σημειώνουν οι υπογράφοντες/ουσες.

«Όταν υπάρχουν οι διαδικασίες δεοντολογίας και ανθρωπίνων δικαιωμάτων που έχουν δημιουργηθεί για την εξέταση ερευνητικών συνεργασιών εφαρμόζονται κυρίως από τα πανεπιστήμια ανά έργο.» όπως εξηγούν στην επιστολή τους. Ωστόσο, «αυτές οι διαδικασίες απαιτούν πολύ χρόνο και πόρους και βασίζονται κυρίως στις ανησυχίες που εγείρονται από μεμονωμένους ερευνητές και τη διαθεσιμότητα πληροφοριών για τους εταίρους του έργου και την πιθανή εμπλοκή τους με «προβληματικές» πράξεις ή παράγοντες (όπως ο ισραηλινός στρατός ή οι συνεργάτες τους)».

Ακόμα και έτσι όμως, αυτές οι διαδικασίες δεοντολογίας και ανθρωπίνων δικαιωμάτων έχουν συνήθως συμβουλευτικό ρόλο χωρίς καμία εξουσία για την τελική απόφαση δημιουργίας ερευνητικών συνεργασιών.

«Το τελικό αποτέλεσμα μιας τέτοιας εξέτασης είναι σπάνια η εγκατάλειψη ενός έργου αλλά, στην καλύτερη περίπτωση, η επιβολή διασφαλίσεων γύρω από το ερευνητικό στάδιο του έργου, οι οποίες σε καμία περίπτωση δεν επηρεάζουν το τι συμβαίνει μετά το τέλος του έργου και τον τρόπο με τον οποίο η έρευνα τα αποτελέσματα ενός συγκεκριμένου έργου είναι ή μπορούν να αναπτυχθούν» αναφέρουν με προβληματισμό οι ακαδημαϊκοί.

Μπορεί ένας συνεργάτης (δηλαδή το πανεπιστήμιο) που εξέφρασε την ανησυχία να αποχωρήσει, αλλά η δυνητικά αμφισβητήσιμη έρευνα παραμένει ουσιαστικά ανεπηρέαστη, δηλαδή με άλλα λόγια, η έρευνα θα συνεχίσει να διεξάγεται από άλλον εταίρο, που θα «μυριστεί» χρήμα.

Αναθεωρήστε τους κανόνες τώρα

Έτσι, για να αλλάξει το παραπάνω πολύ βολικό πλαίσιο για πολλούς, χρειάζονται αλλαγές ευρείας κλίμακας σε επίπεδο ΕΕ.

Γι΄αυτό και οι υπογράφοντες ζητάνε από την ΕΕ να καθιερώσει συνεπείς πολιτικές σε πανευρωπαϊκό επίπεδο και να λάβει συγκεκριμένα μέτρα (συμπεριλαμβανομένων προληπτικών μέτρων) σχετικά με τις επιτρεπόμενες ερευνητικές συνεργασίες προκειμένου να αποφευχθεί η όποια συνεργασία με εταίρους που άμεσα ή έμμεσα συμβάλουν στην παραβίαση του διεθνούς δικαίου και των θεμελιωδών δικαιωμάτων.

Ένα δεύτερο μέτρο είναι οι Βρυξέλλες να διενεργήσουν αποτελεσματικές αξιολογήσεις δεοντολογίας, με σκοπό τον εντοπισμό δράσεων που εγείρουν πολύπλοκα ή σοβαρά δεοντολογικά ζητήματα σύμφωνα με τον Κανονισμό του HorizonEurope, οι οποίες δεν πρέπει να ανατίθεται στους εκάστοτε εταίρους – φορείς χρηματοδότησης, δεδομένης της σοβαρότητας των δεοντολογικών ζητημάτων που τίθενται.

Τελικά, χρειάζεται πλήρης αναθεώρηση του κανονισμού του HorizonEurope και των σχετικών οδηγιών, αναφέρεται στην επιστολή, όπως η έρευνα με αποκλειστική εστίαση σε πολιτικές εφαρμογές και Πιθανή αθέμιτη χρήση έρευνας) για να αντιμετωπίσει τους κινδύνους που επισημαίνονται καθώς και να θεσπίσει αποτελεσματικά κανάλια αναφοράς και προστασίας για πληροφοριοδότες και πρόσωπα που αναφέρουν παραβιάσεις του δικαίου της ΕΕ.

Τα Πανεπιστήμια δεν είναι και τόσο αθώα

Πέραν όμως των κοινοτικών θεσμών, η ίδια η ακαδημαϊκή κοινότητα δεν έχει περιθώρια να κλείνει τα μάτια σε όσα συμβαίνουν γύρω. Στις ΗΠΑ ακαδημαϊκοί και φοιτητές διώκονται επειδή απλά λένε τη γνώμη τους, καθώς εναντιώνονται στις σφαγές που προβαίνει ο Ισραηλινός Στρατός.

Γ’ αυτό και οι ακαδημαϊκοί ζητάνε από τα Πανεπιστήμια που εμπλέκονται σε ερευνητικά προγράμματα, να διασφαλίσουν τον αποτελεσματικό έλεγχο των ερευνητικών συνεργασιών και των εταίρων, συμπεριλαμβανομένης της δεσμευτικότητας των αποφάσεων των επιτροπών ηθικής και δεοντολογίας.

Είναι σημαντικό ότι αυτός ο έλεγχος να μην εξαρτάται από τους εκάστοτε ερευνητές ή ακόμα και τα εκάστοτε ινστιτούτα ή ερευνητικά κέντρα εντός του πανεπιστημίου, λόγω της ουσιαστικής έλλειψης εξουσία λήψης αποφάσεων.

Επιπλέον, οι περίπου 300 υπογράφοντες και υπογράφουσες λένε στα εκατοντάδες πανεπιστήμια στη όλη την Ευρώπη και τους χιλιάδες συναδέλφους τους να εμπνευστούν από τα καθήκοντα προφύλαξης και προληπτικής δράσης που έχουν αναλάβει η ΕΕ και τα κράτη,

Δηλαδή, βάσει σαφών και διαφανών πολιτικών, να απέχουν από το να συμμετέχουν ή να διακόπτουν εργασίες με εταίρους που ενδεχομένως άμεσα (ή ακόμα και έμμεσα) να εμπλέκονται σε παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων ή διεθνούς δικαίου ή που εγείρουν τον κίνδυνο διπλήςή αθέμιτης χρήσης.

Αυτό μπορεί να γίνει προσωρινά, για παράδειγμα, μέχρις ότου οι παραβιάσεις να πάψουν να λαμβάνουν χώρα. Όπως εξηγούν στην επιστολή τους, η προσωρινή φύση των μέτρων συντελεί στην επίτευξη ισορροπίας μεταξύ της ανάγκης -και της πραγματικής δέσμευσης- για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του καθήκοντος να διατηρείται η ελευθερία της επιστήμης.

Η κίνηση των 300 φιλοδ0ξεί και το καταφέρνει να ανεβάσει τον αριθμό της και το καταφέρνει. Για να μην αυξηθεί όμως ο αριθμός και των νεκρών στη Λωρίδα της Γάζας, αλλά και του Ισραήλ, χρειάζονται ευήκοα ώτα και όχι μόνο πρόσωπα χαροπά, μετά από υπογραφές με δυνητικό επικίνδυνο αντίκρισμα.