Πάπυροι του Ερκολάνο: Αρχαία βιβλιοθήκη αναδύεται από τις στάχτες της χάρη στην ΑΙ

Ο συνήθως βραδυκίνητος κόσμος των κλασσικών σπουδών αναστατώθηκε την περασμένη εβδομάδα από έναν τεχνολογικό άθλο που υπόσχεται να επαναφέρει μια χαμένη βιβλιοθήκη της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας.

Αλγόριθμοι τεχνητής νοημοσύνης ανέκτησαν κείμενα από απανθρακωμένους παπύρους του Ερκολάνο (γνωστού και ως Ηράκλεια), ρωμαϊκής πόλης που χάθηκε μαζί με την Πομπηία μετά την έκρηξη του Βεζούβιου το 79 μ.Χ.

Η προσπάθεια έφερε στο φως αποσπάσματα ενός άγνωστου ως τώρα έργου που συνδέεται με την φιλοσοφία του Επίκουρου, με την προοπτική να επαναφέρει στο μέλλον εκατοντάδες ακόμα κείμενα.

Ένας από τους δύο παπύρους που σάρωσαν οι ερευνητές, Εκ πρώτης όψεως μοιάζει με κάρβουνο (Vesuvius Challenge)

«Πρόκειται για ιστορικό σημείο καμπής» λέει στο ΒΗΜΑ-Science o Μπομπ Φάουλερ, επίτιμος καθηγητής Ελληνικών στο Πανεπιστήμιο του Μπρίστολ. «Η ανάγνωση αυτών των παπύρων με μη επεμβατικό τρόπο ήταν ανέκαθεν το Ιερό Δισκοπότηρο της Παπυρολογίας».

Ο Φάουλερ ήταν μέλος της κριτικής επιτροπής στον διαγωνισμό Vesuvius Challenge, μια ασυνήθιστη συνεργασία φιλολόγων και επιστημόνων υπολογιστών για την αποκρυπτογράφηση των παπύρων του Ερκολάνο. Οι τρεις φοιτητές που αναδείχθηκαν νικητές βραβεύθηκαν με χρηματικό έπαθλο 700.000 δολαρίων.

Άνθρακες, ο θησαυρός

Εκατοντάδες καμένοι πάπυροι ήρθαν στο φως στην λεγόμενη «Βίλα των Παπύρων»  που ανακαλύφθηκε στο Ερκολάνο τον 18^ο αιώνα, θαμμένη κάτω από δεκάδες μέτρα ηφαιστειακών αποθέσεων. Πολλοί πετάχτηκαν τα πρώτα χρόνια, πριν γίνει αντιληπτό ότι επρόκειτο για τη μοναδική αρχαία βιβλιοθήκη που επιζεί ως σήμερα, έστω και απανθρακωμένη. Έκτοτε, πολλοί προσπάθησαν να ξετυλίξουν τα εύθραυστα ρολά, συνήθως με καταστροφικά αποτελέσματα.

«Για εμάς που τα μελετάμε κάθε μέρα στο Εργαστήριο των Παπύρων του Ερκολάνο στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Νάπολης, τα τυλιγμένα ρολά ήταν ανέκαθεν αινιγματικά και συναρπαστικά. Ταυτόχρονα, όμως, έμοιαζαν με χαμένη ευκαιρία για την απόκτηση νέων γνώσεων» λέει στο BΗΜΑ-Science η Φεντερίκα Νικολάρντι, παπυρολόγος του Πανεπιστημίου «Φεντερίκο ΙΙ» της Νάπολης, επίσης μέλος της επιτροπής στο Vesuvius Challenge. «Τώρα, αυτή η ευκαιρία επιτέλους ήρθε».

Κείμενο από πάπυρο του Ερκολάνο που δεν είχε διαβαστεί εδώ και 2.000 χρόνια (Vesuvius Challenge)

Βουλωμένο γράμμα

Ο διαγωνισμός ήταν ιδέα του Μπρεντ Σιλς, επιστήμονα υπολογιστών στο Πανεπιστήμιο του Κεντάκι στο Λέξιγκτον, ο οποίος προσπαθούσε επί 20 χρόνια να διαβάσει τους παπύρους. Το 2019, η ομάδα του δημιούργησε λεπτομερή τρισδιάστατα μοντέλα δύο ρολών σαρώνοντάς τα με ακτίνες Χ σε επιταχυντή σωματιδίων.

Οι εικόνες τροφοδοτήθηκαν σε λογισμικό που «ξετύλιξε» εικονικά τους παπύρους στη μορφή επίπεδων σελίδων. Και η προσεκτική εξέτασή τους αποκάλυψε ότι κάποιοι χαρακτήρες ήταν αμυδρά ορατοί υπό τη μορφή μικροσκοπικών ρωγμών, εκεί όπου ακούμπησε η αρχαία πένα.

Όπως μας είπε ο Σιλς, η φύση των ρωγμών αυτών παραμένει ακόμα ασαφής. Πιθανώς, τα ίχνη προέρχονται από έναν συνδυασμό χημικών μεταβολών εκεί όπου βρισκόταν το μελάνι, αποτυπωμάτων της γραφίδας και φυσικών φθορών που προκάλεσε η γραφίδα στις ίνες παπύρου.

Ό,τι κι αν είναι, το σίγουρο είναι ότι λειτουργεί. Τον περασμένο Αύγουστο, αλγόριθμος αναγνώρισης των ρωγμών που αναπτύχθηκε από τον αμερικανό φοιτητή Πληροφορικής Λουκ Φάριτορ κέρδισε το έπαθλο του πρώτου Vesuvius Challenge για την ανάγνωση τουλάχιστον 10 χαρακτήρων. Στην επόμενη φάση του διαγωνισμού, ο Φάριτορ συνεργάστηκε με τον αιγύπτιο υποψήφιο διδάκτορα Γιούσεφ Νάντερ και τον ελβετό φοιτητή Ρομποτικής Τζούλιαν Σίλιγκερ.

Η υποψηφιότητά τους ήταν η μόνη που πληρούσε τα κριτήρια του πρώτου βραβείου, την ανάγνωση τουλάχιστον τεσσάρων αποσπασμάτων μήκους τουλάχιστον 140 χαρακτήρων το καθένα. Οι αλγόριθμοι των τριών φοιτητών διάβασαν εκατοντάδες λέξεις ενός έργου που πιθανότατα γράφτηκε από τον Φιλόδημο, συνεχιστή του αθηναίου ηδονιστή φιλόσοφου Επίκουρου και πιθανού επιμελητή της βιβλιοθήκης του Ερκολάνο.

«Θέμα του πάπυρου ήταν η απόλαυση, το ανώτερο αγαθό στην επικούρια φιλοσοφία» εξηγεί ο δρ Φάουλερ. Το γεγονός ότι το κείμενο αναφέρεται στη μουσική οδηγεί στο συμπέρασμα ότι «μπορεί να είναι ένας ακόμα τόμος από το βιβλίο του Φιλοδήμου ‘Περί Μουσικής’» λέει.

Ένα από τα αποσπάσματα που αναφέρονται στη θεματολογία του Επίκουρου (Vesuvius Challenge)

Όπως προσθέτει η δρ. Νικολάρντι, «το κείμενο εξετάζει την απόλαυση, ιδιαίτερα το γεγονός ότι η διαθεσιμότητα των αγαθών δεν επηρεάζει την απόλαυση που τα αγαθά αυτά προσφέρουν. Αυτό σημαίνει ότι τα πράγματα που διατίθενται σε μικρές ποσότητες δεν προσφέρουν περισσότερη απόλαυση από αυτά που αφθονούν». Οι τελευταίες σελίδες του έργου, επισημαίνει η ερευνήτρια, αφήνουν να εννοηθεί ότι υπάρχει συνέχεια σε άλλο τόμο.

Για την επόμενη φάση του Vesuvius Challenge, η οποία θα διαρκέσει μέχρι τα τέλη του 2024, οι υπεύθυνοι έθεσαν ως στόχο την αποκρυπτογράφηση των δύο παπύρων σε ποσοστό τουλάχιστον 85%.

Περίπου 600 απανθρακωμένα ρολά περιμένουν να εξεταστούν με τη νέα προσέγγιση για να επαναφέρουν τη χαμένη σοφία του Ερκολάνο. «Γνωρίζουμε ότι ο Φιλόδημος έγραψε την ιστορία της Φιλοσοφίας» επισημαίνει ο Φάουλερ. «Για να το κάνει αυτό θα έπρεπε να έχει τα έργα άλλων φιλοσόφων στη βιβλιοθήκη του. Είναι επομένως απολύτως πιθανό να εμφανιστεί ακόμα και κάποιο άγνωστο έργο του Αριστοτέλη».

H Βίλα των Παπύρων

Η «Βίλα Getty» στο Λος Άντζελες βασίστηκε στο σχέδιο τη;ς Βίλας των Παπύρων (Wikimedia Commons)

Χτισμένη στην αρχαία ακτή του Ερκολάνο με ανεμπόδιστη θέα στη θάλασσα, η πολυτελής βίλα ανήκε πιθανότατα στον Λεύκιο Καλπούρνιο Πείσωνα, ύπατο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας το 58 π.Χ. και τελευταίο πεθερό του Ιούλιου Καίσαρα, αναφέρει στο BHMA-Science η Φεντερίκα Νικολάρντι, παπυρολόγος του Πανεπιστημίου «Φεντερίκο ΙΙ» της Νάπολης.

Πάνω από 1.800 πάπυροι εκτιμάται ότι είχαν συγκεντρωθεί στη βιβλιοθήκη της βίλας, η οποία εστιαζόταν στη Φιλοσοφία, ιδιαίτερα τη σχολή του Επίκουρου. Ολόκληρο το κτήριο θάφτηκε από ηφαιστειακή τέφρα όταν ο Βεζούβιος εξερράγη και κατέστρεψε την πόλη.

Από τις εντυπωσιακότερες οικίες ολόκληρης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η Βίλα των Παπύρων ξεχωρίζει για την υψηλή αρχιτεκτονική της και τα έργα τέχνης που φιλοξενούσε, ανάμεσά τους η μεγαλύτερη συλλογή μπρούτζινων και μαρμάρινων αγαλμάτων του ελληνορωμαϊκού κόσμου.

Η βίλα ανακαλύφθηκε το 1750 και το μεγαλύτερο μέρος της δεν έχει ακόμα ανασκαφεί. Εκατοντάδες ακόμα πάπυροι της βιβλιοθήκης πιστεύεται ότι μπορεί να περιμένουν θαμμένοι.

Έντυπη έκδοση Το Βήμα